نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار صنایع دستی دانشگاه هنر اصفهان
2 دانشجوی دکتری پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Esfahan’s Chaharbagh Madrasa (school) is one of the majestic constructions in the late Safavid era 1747-1739 (A.D). The construction is located in the eastern part of Chaharbagh boulvard in Shah Soltan Hossein Safavid era. The school with its Bazzar-booths and caravanserai made a huge complex in addition to being an education, religion and science training center. This structure was artistically very valuable one. The Shiite religion and Gnostics mentality, spiritual thoughts of the era had a direct influence on domestic art. Tile inscriptions in Chaharbagh School could be the best example for it. The attempt is made here to study the tile inscriptions of Chaharbagh School and the beliefs of Safavid era based on comparative-historical approach and field study. The Hypothesis here is that there exists a direct correlation between tile inscriptions of Esfahan’s Chaharbagh School and the beliefs of Safavid era. According to the kind of tile inscriptions and their location, the inscriptions vary. The tile inscriptions contents represented Iranian national symbols and Shiite religion beliefs which had affected all classes of people in the society, such as researchers, politicians, Sophie and even the public.
کلیدواژه‌ها [English]
سخن نخست
دوره صفوی را باید یکی از ادوار برجسته تاریخ فکری و مذهبی ایران اسلامی برشمرد. صفویان تنها سلسله حکومتی فراگیر در تاریخ ایران هستند که پیروزی خود را مدیون تکامل یک جریان فکری و ایدئولوژی سیاسی- مذهبی بودند. صفویان تصوف و تشیع را در جریان فعالیت‌های خود تا مرحلة کسب حکومت به هم درآمیختند و این تحول، موضوعی بود که در بستر جامعه جریان داشت (آرام،1386: 5-164). هم چنین دولت صفوی خصوصیتی داشت که آن را از دیگر دولت‌های اسلامی آن دوره متمایز می‌ساخت، وآن شیعه بودن این دولت بود. با به قدرت رسیدن صفویه، شیعة اثنی عشری برای نخستین بار پس از ظهور اسلام توانسته بود قدرت سیاسی کاملی بدست آورد (هولود، 1385: 189). در چنین جامعه‌ای که تشیع مذهب رسمی کشور به شمار می‌رفت، ویژگی‌ها و عناصر خاصی که مبین فکر و فرهنگ شیعی است، قابل مشاهده بود که جنبه های آشکار آن را در هنر، به ویژه در کتیبه نگاری عصر صفوی می‌توان ملاحظه کرد. وجود کتیبه‌های متعدد با مفاهیم دینی و اعتقادی (اسماء الهی، آیات و سوره‌های قرانی، روایات و احادیثی از ائمه اطهار«ع» و پیامبر«ص»)به عنوان یکی از پرمحتواترین تزئینات معماری اسلامی، در کنارطرح‌های بسیار زیبای گیاهی (اسلیمی و ختایی)و هندسی(گره ها)، نشان از به کارگیری هنر در خدمت دین اسلام و مذهب تشیع است. مدرسةچهارباغ اصفهان نیز به عنوان آخرین بنای باشکوه عصر صفوی، جلوه گاهی از هنر و دنیایی از طرح‌ها و نقوش متنوع و زیبایی است که هر یک در پس زیبایی ظاهری شان، مجموعه‌ای از مفاهیم و معانی معنوی را درپی دارد. عمده تزئینات به کار رفته در مدرسه چهارباغ اصفهان، کاشیکاری‌های بی نظیر آن است که حجم عظیمی از فضای این بنا را به خود اختصاص داده ونیز وجود کتیبه‌های متعددی، با مضامین اعتقادی و مذهبی که برهمسویی و ارتباط تنگاتنگ هنر این دوران با باورهای تشیع تاکید می‌کند. این تحقیق نخست به بررسی باورها و اعتقادات مذهبی موجود در دوره صفوی پرداخته ، سپس این مفاهیم با انواع کتیبه‌های مدرسه چهارباغ اصفهان تطبیق داده شده است.
اعتقادات و باورهای عصر صفوی
صفویه خود در اصل سلسله‌‌ای صوفی و منسوب به شیخ صفی الدین اسحاق اردبیلی (متوفی 735 ﻫ.ق)، از مشایخ مشهور صوفیه در دوران الجایتو و ابوسعید ایلخانی، مرید شیخ زاهد گیلانی و نیز داماد او بود1. نفوذ معنوی صفی الدین اردبیلی در35 سال دورة ارشادش بسیار زیاد بود و چون مغولان به او ارادتی تمام داشتند، وی بسیاری از آنان را از آزار رساندن به مردم باز می‌داشت (میر احمدی، 1369: 41) و (مستوفی، 1339: 675). پس از مرگ شیخ نیز اولاد و احفاد او در طریقت به مقام ارشاد رسیدند2. ششمین نوادة شیخ صفی الدین، اسماعیل بود و در عین حال که جانشین معنوی3 شیخ صفی الدین نیز محسوب می‌گردید؛ رهبران یا شاهان سلسله او را مرشد می‌دانستند، و به نیروی ارادت معنوی او شمشیر می‌زدند و همین امر از لوازم اصلی استقرار حکومت صفوی (وسیعترین حکومت واحد ایرانی پس از ساسانیان) شد. او خود را از سادات و فرزندان اهل بیت رسول اکرم(ص) می‌دانست و از طریق امام هفتم شیعیان- امام موسی کاظم(ع)- نسب خود را به مولی علی (ع) می‌رسانید (یوسف جمالی، 1385: 3-402)4. وی شیعه دوازده امامی5 را به عنوان مذهب رسمی کشور برگزید (ترکمان، 1335، ج1 :28) و با اعلان مراسم شیعیانه- صوفیانه نوینی، فعالیت تبلیغاتی تشیع در ایران را تشدید کرد؛ که از آن جمله می‌توان به برگزاری آیین عزاداری به یاد شهادت امام حسین(ع)، قرار دادن عبارت «اشهد ان علیّا ولی الله»، به عنوان جزء لازم اقرار به مسلمانی وافزودن این فقره به نص اذان (مزاوی، 1368: 27)، ضرب سکه6 با عبارت «لااله الا الله، محمد رسول الله علی ولی الله» بر یک روی سکه‌ها و در روی دیگر عبارت «السلطان العادل الکامل7 الهادی الوالی شاه اسماعیل بهادرخان الصفوی خلدالله تعالی ملکه و سلطانه» و نام چهارده معصوم در حاشیه آن اشاره نمود (میراحمدی، 1369: 2-51). قزوینی در فوائد الصفویه در ذکر ویژگی‌های مذهبی شاه اسماعیل آورده است که هیچ پادشاه و فرمانروایی، اعلام رواج دین مبین و روایات مذهب حق ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین را این چنین برنیفراشته و همت بربطلان مذاهب مخالفین بدین طریق نگذاشت و اولین کسی که از خسروان جهان آب فرات را به کوفه و نجف اشرف رسانید آن حضرت بود (قزوینی، 1367: 14). در این جا باید یادآوری کنیم که نهضت اسماعیل صفوی، دعوتی بود با جوهر صوفیانه درچهارچوبی شیعیانه، و شیعی‌گری در نظر اسماعیل- که خود را نایب امامان و باب مهدی (عج)می‌دانست- عبارت بود از همین ظواهر سطحی و شعارهای ساده و پس از مرگ وی بود که تربیت، تنظیم و استقرار آیین تشیع انجام گرفت (شیبی، 1359: 329). پس از شاه اساعیل، پسرش طهماسب میرزا بر اریکه قدرت نشست و خود را «بنده شاه ولایت» نامید. سیاست مذهبی وی همانند گذشته مبتنی بر احترام خاصی به سادات و علمای دین بود (میراحمدی، 1369 :53) وی بسیاری از علمای شیعی مذهب را از جبل عامل سوریه به ایران فراخواند که از آن جمله می‌توان به خاندان حلی و برادران کرکی اشاره نمود8. وی به منظور نشان دادن ارادت خود به ائمه معصومین (ع) از شعرا می‌خواست تا پس از ذکر شان ولایت پناه و ائمه معصوم، در مدح وی سخن بگویند9 و هم چنین مالیات‌های سودآور زیادی را به دلیل غیر شرعی بودنشان بخشید که نشان از تقوی وی بود (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 66). ادوارد براون درباره شاه طهماسب می‌نویسد: " احترام ملت نسبت به پادشاه به حدی است که باور نمی‌توان کرد. به مناسبت نسب او که به علی- معبود خاص ایرانیان- منتهی می‌شد، مردم او را نه مثل شاه، بلکه مانند خدا پرستش می‌کنند."( براون، 1366: 9-68). اسماعیل دوم، فرزند شاه طهماسب که با عنوان «عالم پناه» بر اریکه سلطنت تکیه زد (روملو، 1342: 465) به منظور مقابله با تشیع روحانی و متعصبانه پدرش، تصمیم گرفت تا دگرباره مذهب تسنن را در ایران برقرار سازد10 (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 323) و درپی براندازی اعتقاد نامه صفوی که شاه طهماسب با تقوایی شدید آن را درهم تنیده بود، گام بر می‌داشت (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 68) اما پس از این که متوجه شد سران قدرتمند و با نفوذ قزلباش به او بدگمان شده‌اند، با اقداماتی نظیر ضرب سکه به نام حضرت علی (ع)، بقای سلطنت خویش را تضمین کرد (طغیانی، 1385: 3-32). شاه عباس اول (1038-989 ﻫ.ق) نیز با علاقه کافی به ترویج و تقویت تشیع پرداخت، هم چنین وی به اقلیت های مذهبی نیز توجه بسیار داشت و از آنان حمایت می‌کرد. به دستور او و به سبب ارادتش به خاندان ائمه، در مُهر و فرامین رسمی عبارت «کلب آستان علی» و «کلب آستان ولایت» گنجانده شده بود. (میر احمدی، 1369: 57). وی معتقد بود که از احفاد امام علی (ع)است (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 88) و در خلال سال های 1015 و 1016 هجری قمری، قسمت زیادی از دارایی خود را وقف «حضرات عالیات مقدسات چهارده معصوم علیهم السلام» کرد (ترکمان، 1335، ج2: 760). سیاست مذهبی شاه عباس اول، وی را مسلمانی معتقد تصویرکرده11 که با پای پیاده به مرقد امام رضا [ع] در مشهد می‌رفت، پس از آسیب دیدن آرامگاه امام رضا (ع) توسط ازبکان به تعمیر و مرمت آن پرداخت (سیوری، 1374: 81) از اماکن مقدسه شیعه مثل: اردبیل، مشهد، کربلا و نجف به قصد زیارت دیدن کرد (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 87) و این موارد حاکی از آن است که شاه عباس اول برای ترویج ارکان شیعی ایدئولوژی صفویه ارزش قائل می‌شد (سیوری، 1374: 97). در زمان شاه صفی نیز علی رغم برخی رفتارهای غیراخلاقی و بیرحمانه ای که به وی نسبت داده اند، حمایت از دین و حفظ شرع مبین به چشم می‌خورد به گونه ای که در «روضات الجنات» ذکر شده وی از آقا حسین خوانساری مجتهد عصر خود می‌خواست که هنگام غیبت از اصفهان، در کار سلطنت نیابت کند و چنان که می‌خواهد در کار مملکت تصرف نماید (خوانساری، 1341: 2-351). شاه عباس دوم نیز به نظریه سلطنت الهی و قداست صفویان پایبند بود و در خصوص نظریات فقهایی که اعلام می‌کردند تا زمان بازگشت امام مهدی (عج)، قدرت عرفی حق شاه نیست بلکه ازآنِ مجتهد زمانه است، چون و چرا می‌کرد (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 114). در زمان شاه سلیمان (صفی دوم) نیز اعتقادات مذهبی شیعی هم چنان پابرجا بود و توسط وی تقویت می‌شد که از آن جمله می‌توان به: رسم انتظار فرج امام زمان (عج)، برگزاری نماز جمعه و مراسم آئینی و مذهبی در ایام سوگواری ائمه معصومین (ع)و استفاده از القاب و الفاظی که به شاه جنبه الوهیت و تقدس می‌بخشید، اشاره نمود12. بالاخره در زمان آخرین پادشاه صفوی13، شاه سلطان حسین که در جوانی به سبب تقوی و دینداری بسیار به «ملا حسین» مشهور شده بود، اعتقادات مذهبی و ارادت وی به خاندان ائمه اطهار (ع)و القای مفهوم مصونیت مقام شاه از خطا و اشتباه، آشکار است. هم چنین در زمان او عالم برجسته و مقتدر شیعی «ملا محمد باقر مجلسی»14، یکی از عوامل موثر صدور فرامین نخستین شاه سلطان حسین بود که اعمال ناشایست را بر طبق شرع اسلام ممنوع ساخت (پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1380: 4-123)و هم چنین به محدود کردن صوفیان و مظاهر آنان در عرصه عمومی جامعه پرداخت (جعفریان، 1379،ج2 :587). در این زمان مذهب و روحانیون مذهبی از اقتدار خاصی که شاه اسماعیل اول بنیان گذار آن بود برخوردار شدند و آثار بیشماری در باب کلام، فقه و سنت اثنی عشری پدید آمد و تشیع هر چه بیشتر قاعده مند شد (سیوری و دیگران، 1380: 88). لازم به ذکر است که علاوه بر مذهب تشیع که یکی از ارکان قدرت سلسله صفوی به شمار می‌رفت، تصوف نیز چه قبل از صفویه و چه در زمان تاسیس آن، ارتباط عمیقی با دین و مذهب داشت. درحقیقت دوره تیموری15 و مخالفت شیعیان با سنّیان مقدمه سودمندی برای تبدیل مذهب رسمی ایران از تسنن به تشیع بود (میرجعفری، 1379: 168) اما در طی حکومت صفوی به دلیل بی توجهی به نهضت های صوفیه و مخالفت علما و فقهای عهد صفوی مانند ملا محمد باقرمجلسی، تصوف از تشیع جدا شد (شیبی، 1379: 400).
سیاست مذهبی شاهان صفوی
همان طور که ذکر شد با توجه به رسمی شدن مذهب تشیع و عناصر اصلی اعتقادی شیعه، صفویان قدرت خود را بر سه اصل استوارکردند و در تبیین آن کوشیدند. 1- اعتقاد به نظریة باستانی حق الهی پادشاهان ایران5 به واسطة برخورداری از «فره ایزدی»(یوسف جمالی،1372: 84)و(سیوری و دیگران،1380: 136)، 2- ادعای شاهان صفوی دایر بر داشتن نمایندگی از جانب امام مهدی (عج) (میراحمدی، 1369: 49)، 3- مقام پادشاهان صفوی به عنوان مرشد کامل پیروان طریقت صوفیه، که به عنوان صفویه شناخته شده‌اند (سیوری، 1374: 2). علاوه بر موارد فوق، آن‌ها هم چنین برای خود صفات و ویژگی‌هایی قائل شدند تا با ایجاد وحدت ملی در قالب مذهب تشیع، از نفوذ بیگانگان (ازبکان و عثمانیان)کاسته، پایه‌های حکومت خود را تقویت کنند که از آن جمله می‌توان به: علاقه‌مندی و اظهار ارادت به حضرت محمد (ص) وخاندان او (دوگوبینو، بی تا: 71-69) و (جعفریان، 1385: 91-89)، عصمت و پاکی حکام صفوی و این‌که پادشاهان صفوی مرتکب گناه و معصیتی نمی‌شوند وحاکم فرزند پیغمبر می‌باشد (سانسون، 1346: 36)، اعتقاد به این‌که حاکم هر چه انجام دهد عین صواب و درست است (سانسون، 1346: 36) وحاکمان صفوی ریاست مملکت و ریاست مذهبی، هر دو را دارا هستند (سانسون، 1346:
8-167)، دادن القاب و عباراتی که شاهان صفوی خود را بدان متصف کرده بودن مانند: « شاه دین پناه»، «کلب آستان علی» و ... ، اعتقاد به تأویل‌گرایی که یکی از حلقه‌های مشترک فکری میان فرق صوفیه و غلاه شیعه بود، حل و فصل مشکلات و امور توسط خواب و رویا که به عقاید تصوف وکرامات صوفیه و الهامات عینی شباهت داشت، تقدیرگرایی و تبیین تاریخ براساس مشیت الهی(متعلق به سنن پیش از اسلام)، اشاره نمود.
در راستای جلوة اعتقادات مذهبی و باورهای موجود در عهد صفوی، علاوه بر کتب و رسالات برجای مانده از فلاسفه و متفکران این عصر16، مصداق‌های بسیار زیبایی از این تفکرات را در آثار و ابنیه برجای مانده از این دوران نیز وجود دارد، که در ذیل به معرفی یکی از نمونه های تاریخی و هنری آخرین سال‌های حکومت صفویه خواهیم پرداخت.
معرفی کلی مدرسه چهارباغ17
در اواخر دوره صفویه و در زمان شاه سلطان حسین صفوی، مجموعه بناهای زیبایی شامل کاروانسرا، بازار و مدرسه در ضلع شرقی خیابان چهارباغ اصفهان احداث شد که نمونه‌ای از ذوق، معمـــاری وهنر18 در اواخر این دوره است (کیانی،1379: 111). مدرسه چهارباغ که به نام‌های مدرسه سلطانی و مادرشاه نیز شهرت دارد، یکی از زیباترین بناهایی است که در دوره شاه سلطان حسین صفوی، در فاصله سال‌های 1118 و 1126 هجری قمری19و به دستور مادر شاه سلطان حسین بنا گردید. این مدرسه که به شکل چهار ایوانی، با صحنی وسیع و گنبدی دو پوسته بنا شده است، در حدود 95 متر طول و90 متر عرض دارد و مساحتی در حدود 8500 متر مربع را دربر می‌گیرد (پیرنیا،1382: 111). در شمال آن بازارچه بلند و در شرق آن کاروانسرای مادرشاه جای دارد که امروزه به مهانسرای عباسی تبدیل شده است. عبور نهر فرشادی از وسط حیاط و چنارهای داخل مدرسه، صحن این بنای تاریخی را روح فزا‌تر از دیگر ابنیۀ دوره صفویه در اصفهان نموده است و احساس تفرجگاهی درون شهر را القاء می‌کند. مدرسه چهارباغ که از بزرگترین مدارس ایرانی محسوب می‌شود، در حقیقت دانشکده الهیات آن عصر بوده که حجره های فوقانی و تحتانی آن20 ، برای سکونت 150 طلبه علوم دینی اختصاص داشته است (تاجبخش، 1378: 53). این مدرسه آئینه تمام نمای اصفهان عصر صفوی به شمار می‌رود که با نقشه‌ای سنتی و فضاهایی بزرگ (هیلنبراند، 1385: 229) انواع کاشیکاری‌های عهد صفویه را دربر دارد وچون آخرین بنای با شکوه آن دوره است، آخرین تحولات صنعت کاشیکاری را می‌توان در آن مطالعه نمود (هنرفر،1344: 6-685). دربارة وجه تسمیه مدرسه به سلطانی، به احداث آن در زمان شاه سلطان حسین استناد شده و بدین جهت که در خیابان چهارباغ واقع شده است، مدرسه چهارباغ نامیده می‌شود. وجه تسمیه مدرسة مادر شاه نیز به دلیل آن است که مادر شاه سلطان حسین، چند کاروانسرا، بازار و سایر نهادهای اقتصادی را بر آن وقف کرده بود21 و عواید آن‌ها صرف بازسازی مدرسه و تأسیسات آن و امور مربوط به طلاب و مدرسان این نهاد آموزشی می‌شد (خاتون آبادی، 1352: 557). شاه سلطان حسین نیز در سال 1118هـجری قمری، طی وقفنامهای تمامی زمین مدرسه، گنبد، ایوان و شبستان متصل به آن و ایوان جنوبی و صفّه مغربی قرینه در را به صیغه مسجد، وقف کافه شیعیان اثنیعشریه کرد و حجره‌های تحتانی و فوقانی را وقف بر طالبان علوم دینیه اثنیعشری صحیحالاعتقاد نمود. هم چنین عرصهها، حوض ها، چاه، مطبخ و باقی عمارات مدرسه وقفِ طالب علمان و نمازکنندگان در مسجد وسایر صادرین و واردین گردید22. هم چنین این مدرسه دارای کتابخانه موقوفه ای23 نیز بوده که متاسفانه در دوره سلطه افاغنه، بسیاری از کتب به دلیل بی توجهی و عدم نگهداری صحیح، از میان رفته است24. مدرسه چهارباغ شامل قسمت‌های گوناگونی است که هر یک دارای کاربرد و تزئینات خاصی بوده و بیان‌گر تکامل و تحولات موجود در فن معماری و تزئینات زمان خود می‌باشد.
نگاره 1: نقشه مجموعه مادر شاه؛ 1. بازارچه بلند،2. کاروانسرای مادر شاه، 3. مدرسه چهارباغ (پیرنیا ،1382: 3- 332).
نگاره2: طرح سه بعدی، برش و نمای جنوبی مدرسه چهارباغ (پیرنیا، 1382: 334).
معرفی انواع کتیبه‌های مدرسه چهارباغ اصفهان
مدرسه چهارباغ دارای کتیبه‌های زیبا و متعددی25 است که در قسمت‌های مختلف بنا با تکنیک‌های گوناگونی مکتوب شده‌اند و نمونه‌های آن را می‌توان بر بستر چوب، سنگ، فلز و کاشی مشاهده نمودکه از آن جمله26: کتیبه‌های نستعلیق موجود در دست اندازهای چوبی غرفه‌های ششگانه اطراف سرسرای مدخل ورودی، با اشعاری به خط محمد صالح اصفهانی (1119 ﻫ.ق)؛ کتیبه‌های سنگاب وسط سرسرای مدرسه به قلم یکی از طلاب به نام محمد مهدی الحسینی و حجاری محمد طاهر (1110 ﻫ.ق)که شامل صلوات بر چهارده معصوم است (هنرفر، 1344: 7-695)؛ کتیبة حکاکی شده سنگ شاخص موجود در شرق ایوان شمالی (هنرفر، 1344: 2-721)؛ کتیبه‌های نستعلیق بر روی دولنگه درب مجلل مدرسه با تکنیک قلمزنی و مطلاکاری، به خط محمد صالح اصفهانی (هنرفر، 1344: 2-691)و(جابری نصاری، 1378 :139) می‌باشد. علاوه بر موارد مذکور، کتیبه‌های کاشیکاری مدرسه چهارباغ، از جمله زیباترین و متنوع ترین کتیبه‌های این بنا بوده که حجم بسیار زیادی از تزئینات کاشیکاری را به خود اختصاص داده است. این کتیبه‌ها به خط ثلث، نستعلیق، کوفی (بنایی و معقلی)، به قلم اساتید برجسته این دوران هم چون: عبدالرحیم جزایری، علی نقی امامی و ...27 و با تکنیک‌های گوناگونی از جمله کاشی معرق، هفت رنگ و... به کتاب درآمده که بخش‌های عمده‌ای از فضای این مجموعه را آراسته است. نمونه‌هایی از این کتیبه‌های کاشیکاری را می‌توان در سردر ورودی و نمای حجره‌های مشرف به خیابان چهارباغ، اطراف سرسرای مدخل مدرسه (غرب)، نمای خارجی ایوان جنوبی، فضای داخلی گنبدخانه، شبستان، گنبد و منارهها، نمای شمالی مدرسه (به سمت بازار)، فضای داخلی ایوان‌های شمالی و شرقی و هم چنین هشتی‌های چهارگوشه حیاط مشاهده نمود. قابل ذکر است که ترکیب این خطوط با نقوش گیاهی(اسلیمی و ختایی) و هندسی موجود بر کاشی‌ها و تناسب با کادرها و محل کاربردشان در بنا، بر زیبایی و تنوع آن‌ها افزوده است.
علاوه برجنبه‌های تزئینی کتیبه‌های موجود، هر یک از آن‌ها دارای مفاهیم و مضامین مذهبی و دینی بوده و نیز بازگو کننده اعتقادات و باورهای عصر خویش هستند. به عنوان مثال از کتیبه‌هایی با خطوط ثلث بیشتر در قسمت‌های جنوبی مدرسه (ایوان جنوبی و فضای درون گنبد خانه، شبستان، ساقه گنبد و مناره)، نمای خارجی ایوان های شمالی و شرقی و به منظور نگاشتن آیات قرآنی، احادیث و روایات مذهبی استفاده شده است، کتیبه‌های نستعلیق به ذکر اشعاری در مدح و ستایش امام علی(ع)و شاه سلطان حسین اختصاص دارد که در نمای غربی و شمالی مدرسه (ورودی بنا و مدخل ورودی، داخل ایوان شمالی) به چشم می‌خورد و کتیبه‌های کوفی نیز عمدتا" به جهت نوشتن اسماءالله به ویژه «الله، محمد و علی» و سوره‌های کوتاه قرآن به کار رفته که تقریبا" در تمامی قسمت‌های بنا (به ویژه ایوان شرقی) وجود دارد. در جداول تطبیقی28 ارائه شده که بر اساس موقعیت قرارگیری کتیبه‌های یک ایوان یا سایر بخش‌های بنا (مناره، شبستان و ...) تنظیم شده، مضامین کتیبه‌ها و باورهای عصر صفوی مورد مطالعه قرار گرفته است که حاکی از ارتباط تنگاتنگ آن‌ها با اعتقادات مذهبی موجود در عصر صفویه است.
|
ردیف |
محل کاربرد |
خط |
بیان بصری منطبق بر عقاید مذهبی و باورهای صفوی |
|
1 |
اطراف سر در ورودی
|
ثلث |
اشاره به احداث مدرسه توسط شاه سلطان حسین وارث به حق سلطنت، صلوات بر محمد و خاندان پاک او که از ادعیه مشهور شیعیان است. متن کتیبه: «بسم الله الرحمن الرحیم امر ببناء هذه المدرسه الرفیعه سید سلاطین الافاق وارث ملک بالاستحقاق... شاه سلطان حسین الصفوی الموسوی الحسینی بهادر خان...»، (هنرفر، 1344: 689). |
|
2 |
دیوار بالای سردر |
نستعلیق |
حدیث مشهور: «انا مدینه العلم و علی بابها» که از باورها شیعیان است و در کتیبه‌های مختلف این مدرسه تکرار شده است. (هنرفر، 1344: 691) و (رفیعی مهر آبادی،1352: 446). |
|
3 |
جرزهای بلند اطراف دهانه ورودی |
ثلث |
ذکر اسامی اعظم خداوند و اشاره به دعای جوشن کبیر که یکی از ادعیه مشهور در ستایش خداوند است. یادآوری بُعد روحی انسان، تزکیه نفس، سیر الی الله متن کتیبه‌ها: «یا جلیل»، «یا کفیل»، «یا جمیل»، «یا لطیف»، «یا دلیل»، «یا قائم»، «یا قاسم»، «یا ساتر»، «یا راحم»، «یا حامد» و... |
|
4 |
جرزهای طرفین سردر |
نستعلیق |
تأکید بر ولایت حضرت علی (ع)و نبوت حضرت محمد (ص) و پاکی و عصمت ایشان (اشاره به اصول اعتقادی نبوت و امامت). متن کتیبه: «احمـد که شـه سـریر لولاک آمـد جانیست کز آلایـش تن پاک آمـد»، (هنرفر، 1344: 689) |
|
5 |
زیر طاس‌های سردر |
نستعلیق |
اشاره به حضرت علی (ع)به عنوان یگانه دوران (هنرفر، 1344: 691) و (رفیعی مهرآبادی، 1352: 446) متن کتیبه: «دانی ز چه این چرخ کهــن می‌گردد نه بهــر تو و نه بهـــر من می‌گردد» |
|
6 |
دیوار بین سردر و بازارچه بلند |
کوفی بنایی |
سوره قدر که به جمله «صدق الله العظیم» ختم می‌شود (هنرفر، 1344: 719 ). متن کتیبه: « انا انزلناه فی لیله القدر و ما ادرئک ما لیله القدر ... ». |
|
7 |
دست اندازهای غرفه‌های فوقانی |
کوفی بنایی |
سوره «قدر» تأکید بر نزول قرآن و درک مفهوم این شب، زیرا برگزیدۀ پروردگار از میان لیالی، لیله القدر است (هنرفر، 1344: 719 ). |
|
ردیف |
محل کاربرد |
خط |
بیان بصری منطبق بر عقاید مذهبی و باورهای صفوی |
|
1 |
بالای درب سرسرای ورودی |
ثلث |
ذکر حدیث معروف از رسول اکرم (ص)، متن کتیبه: «قال رسول الله صلی علیه و آله انا مدینه العلم و علی بابها» و عبارات: «یا مفتح الابواب، الله، محمد، علی، نصر من الله و فتح قریب»، (هنرفر، 1344: 4-693)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 448). |
|
2 |
بالای درب سرسرای ورودی |
کوفی بنایی |
اشاره به حدیثی درباره حضرت علی (ع) که به شأن آن حضرت به عنوان «تقسیم کنده بهشت و دوزخ» وجانشینی برحق رسول اکرم (ص) اشاره دارد (دوست داشتن علی (ع) ایمان و دشمن دانستن ایشان کفر است). متن کتیبه: «علی حبه جنه قسیم النار و الجنه وصی المصطفی حقا امام الانس و الجنه». |
|
3 |
اطراف سرسرای مدخل ورودی |
نستعلیق |
نگرش ملی در راستای تعصبات شیعه، اشاره به پادشاهی سلطان حسین به عنوان پادشاه شیعیان جهان و پیرو مکتب علی (ع)، دینداری و عصمت وی، (هنرفر، 1344: 694) و (رفیعی مهر آبادی،1352: 9-448). |
|
4 |
ترنج های اطراف شمسه مرکزی سقف |
کوفی بنایی |
اظهار بندگی، شهادت دادن به وحدانیت خداوند، اشاره به اصل توحید که از برگزیده‌ترین اصول اعتقادی مسلمانان و شیعیان است. صلوات بر محمد و آل او، از ادعیه معروف شیعی که مسلمانان با آن رشد می‌یابند، درود فرستادن بر محمد (ص) و خاندان پاک ومطهرش اشاره به زیارت حضرت رسول اکرم (ص)، متن کتیبه‌ها: «لا اله الا الله» و« اللهم صل علی محمد و آل محمد افضل ما صلیت علی ابراهیم». |
|
5 |
فیلپوش های شمالی و جنوبی سرسرا (بالای درگاه‌ها) |
کوفی بنایی |
اشاره به اصل توحید و ذکر اسامی مقدس12مرتبه (بیان‌گر اعتقادات و باورهای شیعیان)، که به شیعه اثنی عشری اشاره دارد. متن کتیبه‌ها: « الله، محمد»، «علی 4 مرتبه»، «یا کریم»، « اشهد ان لا اله الا الله». |
|
6 |
سقف (حول شمسه مرکزی ) |
کوفی بنایی |
مقام و جایگاه مؤمن نزد خدا، اشاره به حق، ذات ازلی و سیر به سمت کمال، متن کتیبه‌ها: «قلب المومن بیت الله» و «المومن حی فی الدارین». ذکر اسامی خداوند به دفعات که باعث تعالی و عروج روح و در نهایت تزکیه می‌شود. متن کتیبه‌ها: «الحکم لله 4 مرتبه» و «الملک لله 4 مرتبه».
|
|
ردیف |
محل کاربرد |
خط |
بیان بصری منطبق بر عقاید مذهبی و باورهای صفوی |
|
1 |
نمای خارجی (زیر مناره‌های طرفین ایوان) |
ثلث |
اشاره به جایگاه و فضیلت علم و مقام عالم نزد خداوند متن کتیبه: «قال رسـول الله صلی‌الله علیه و آله و سلم لعلی بن ابی طالب امیرالمومنین علیه السـلم یا علـی نوم العالم افضل من عباده العابد...» (هنرفر، 1344: 8-707). |
|
2 |
نمای خارجی ایوان |
ثلث |
صلوات بر دوازده امام وچهارده معصوم (هنرفر، 1344: 708). متن کتیبه‌ها: «بنبی عربی و رسول مدنی و اخیه اسدالله مسمی بعلی و بزهــراء بتول و...». |
|
3 |
نیم طاس‌های سقف ایوان |
کوفی بنایی |
از برگزیده‌ترین اسماء الهی همانا اسم علی (ع)است. ذکر نام «علی 4 مرتبه » |
|
4 |
دیوار روبروی ایوان |
کوفی بنایی |
تکرار نام علی (ع) به دفعات که بیان‌گر اعتقادات عمیق شیعی به آن حضرت می‌باشد، اشاره به دعای معراج ذکر اسامی «الله، محمد، علی»از باورهای اعتقادی شیعیان، که به دفعات تکرار شده است. عشق به خداوند متعال، دوستی پیامبر (ص)و امام علی (ع). متن کتیبه‌ها: «علی 8 مرتبه» و «الله، محمد، علی»، و هم چنین آیه «فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم».( بقره/137 ) |
|
5 |
دیوار مجاور دهانه ایوان |
کوفی بنایی |
اشاره به دعای جوشن کبیر، عبارت زیر به دفعات تکرار شده است. متن کتیبه‌ها: «یا اله الخلق اجمعین». |
|
6 |
درون غرفه‌های طبقه دوم ایوان |
کوفی بنایی |
سوره قلم(آیات 52-51)،اشاره به اهمیت ذکر و تلاوت قرآن، اسامی مقدس و تاکید بر خواندن مداوم آن ها متن کتیبه: «بسم الله الرحمن الرحیم و ان یکاد الذین کفرو لیزلقونک بابصارهم لما سمعوا الذکر و...»و«یا الله المحمود فی کل فعاله». |
|
7 |
حاشیه داخل ایوان جنوبی و مدخل گنبدخانه |
ثلث |
اشاره به حدیث منزلت (مثل هارون برای موسی) در شان امیرالمومنین(ع) و امامت و خلافت ایشان، صلوات بر محمد و آل او که یکی از ادعیه مشهور شیعیان است. متن کتیبه: «روی الترمدی عن زید بن ارقم قال ...قال رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم لعلی علیه السلام اما ترضی ان تکون منی بمنزله هرون من موسی»، (هنرفر، 1344: 701)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 457). |
|
ردیف |
محل کاربرد |
خط |
بیان بصری منطبق بر عقاید مذهبی و باورهای صفوی |
|
1 |
جرزهای طرفین ایوان |
کوفی بنایی |
توبه و آمرزش به سوی پروردگار، اشاره به اصل توحید از برگزیده‌ترین اصول اعتقادی بندگی و بازگشت به سوی پروردگار شیعیان، صلوات بر محمد و آل او که یکی از دعاهای مشهور شیعیان است. شهادت به یگانگی خدا، محمد رسول او، علی ولی او. اعتقاد به سه اصل توحید، نبوت، امامت، ستایش دوازده امام که جانشینان بر حق پیامبر هستند و معصومیت ایشان که از اعتقادات شیعیان است، تکرار نام علی (ع)به عنوان بهترین نام از اسامی پرورگار، اشاره به اعتقاد مسلمانان و شیعیان بر مهدویت و ظهور امام زمان (عج). متن کتیبه: «استغفر الله الذی لا اله الا هو الحی القیوم و اتوب الیه»، «اشهد ان لا اله الا الله اشهد ان محمدا رسول الله اشهد ان علیا ولی الله»، « اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم و اهلک اعدائهم»، «وصل علی جمیع الأنبیاء والمرسلین و الحمد لله رب العالمین»، «علی 4 مرتبه». (هنرفر، 1344: 708)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 463). |
|
2 |
پشت بغل جرزهای طرفین ایوان |
معقلی |
کاربرد عبارت و کلمات مقدس (البته این کلمات به واسطه قوس، به صورت کامل به اجرا در نیامده اند). |
|
ردیف |
محل کاربرد |
خط |
بیان بصری منطبق بر عقاید مذهبی و باورهای صفوی |
|
1 |
دور تا دور سقف (زیر گنبد) |
ثلث |
اشاره به روز مباهله که یکی از باورهای تشیع می‌باشد و پیوند اخوت و برادری میان مهاجرین و انصار. متن کتیبه: «قال ابن مغازلی باسناده عن انس قال لما کان یوم المباهله آخی النبی صلی الله علیه و آله... من کنت مولاه فهذا علی مولاه قال فقام علی قریر العین فاتبعه عمر فقال بخ بخ یا اباالحسن اصبحت مولای و...»، (هنرفر، 1344: 697). |
|
2 |
بالای محراب و منبر |
ثلث |
اشاره به فضایل، جایگاه و عظمت امام علی (ع) به عنوان آئینه حق. متن کتیبه: «رواه البیهقی فی کتابه الذی صنفه فی فضایل الصحابه یرفعه بسنده الی رسول الله صلی الله و علیه و آله و سلم من اراد ینظر الی نوح فی تقواه و الی ابراهیم...»، (هنرفر، 1344: 700-699)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 464). |
|
3 |
داخل گنبدخانه بالای گوشواره‌ها |
ثلث |
اشاره به احادیث معروف ثقلین، سفینه نوح و ذکر این نکته که علی (ع)بهترین آفریدگان است. متن کتیبه شمال غربی: «قال رسول الله صلی الله علیه و آله زینوا مجالسکم بذکر علی بن ابی طالب لو اجتمع الناس علی حب علی بن ابی طالب علیه السلام لما خلق الله النار»، (هنرفر، 1344: 698). |
|
4 |
ایوان های گنبدخانه |
ثلث |
اشاره به حدیثی از رسول اکرم (ص) درباره مقام علی (ع) نزد پروردگار، متن کتیبه ایوان غربی: «روی ابن مغازلی و الدیلمی عن سلمان قال سمعت حبیبی رسول الله صلی الله علیه و آله یقول کنت انا و علی نورا ...»، (هنرفر، 1344: 9-698). |
|
5 |
داخل گنبدخانه29 (کتیبه‌های عمودی) |
ثلث |
صلوات بر چهارده معصوم و برشمردن ویژگی‌ها، القاب و صفات ایشان، اشاره به مهدویت و ظهور امام زمان (عج). متن یک کتیبه: «اللهم صل و سلم علی الامام الهمام الفاضل و السید العالم الکامل المعصوم الموید والمحدث... ابی محمد الحسن بن علی العسکری»، (هنرفر، 1344: 705). |
|
6 |
شبستان (اطراف محراب اول و سوم ) |
ثلث
|
آیات قرآنی، سوره بقره (آیه 144)،2 مرتبه تکرار شده و نشان از اهمیت مفهوم و مضمون آن دارد. اشاره و تأکید بر جهت قبله و روی گرداندن به سمت مسجد‌الحرام، در محراب سوم، فقط جمله «قد نری تقلب وجهک» باقی مانده است. (هنرفر، 1344: 716)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 464). |
|
7 |
شبستان (اطراف محراب دوم) |
ثلث |
سوره اسری (آیات 82-78)، اشاره به نماز اول وقت که از اعتقادات مهم و باورهای شیعیان (جعفریان، 1385: 92) و از آموزه‌های امام حسین (ع) در روز عاشورا می‌باشد، تأکید بر عدل خداوند (اصول اعتقادی شیعیان) و پاداش نیکوکاران و زیان ستمگران. |
|
ردیف |
محل کاربرد |
خط |
بیان بصری منطبق بر عقاید مذهبی و باورهای صفوی |
|
1 |
حاشیه اطراف گنبد |
ثلث |
صلوات بر محمد (ص) و آل او، اشاره به ساخت مسجد و مدرسه به امر خدا و به عنوان مکانی برای ذکر و تسبیح خداوند، توسط شاه سلطان حسین (ترویج کننده شریعت) و اهدای ثواب آن به ائمه معصومین (ع). متن کتیبه: «بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله رب العالمین رافع السموات وباسط الارضین و الصلوه و السلام علی خاتم الانبیاء و...» (هنرفر، 1344: 718)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 466). |
|
2 |
حاشیه باریک اطراف |
کوفی بنایی |
ذکر اسامی مقدس پروردگار و رسول اکرم (ص)، (هنرفر، 1344: 716). متن کتیبه: «یا احد» و «یا صمد» و «یا محمد» |
|
3 |
ساقه گنبد |
کوفی معقلی |
تکرار جمله: «اللهم صل علی محمد و آل محمد » که نشان از اهمیت فرستادن صلوات نزد مسلمانان است. صلوات بر محمد و خاندان پاک ایشان که از نشانه‌های دینداری به شمار می‌رود. |
|
4 |
ساقه گنبد |
کوفی بنایی |
اشاره به وحدانیت خداوند (اصل توحید) متن کتیبه: «توکلت علی الحی الذی لا یموت»، «الله اکبر»، «هو الذی لا اله الا هو»، «الله اکبر»، «الملک لله الواحد القهار»، (هنرفر، 1344: 718). |
|
5 |
بدنه مناره |
معقلی |
متن کتیبه‌ها: «علی»، «الله»، «محمد» که پشت سر هم بصورت زوج تکرار شده است. |
|
6 |
زیر مقرنس های مناره
|
ثلث |
ذکر حدیثی از پیامبر اکرم (ص)که اشاره به ولایت و امامت حضرت علی (ع) دارد و حضرت محمد (ص)و علی (ع)به نور واحد تشبیه شده‌اند (هنرفر، 1344: 716)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 5-464). متن کتیبه: «قال رسول الله صلی علیه و آله و سلم ان علینا منی و انا من علی و هو مولی کل مومن...». |
|
ردیف |
محل کاربرد |
خط |
بیان بصری منطبق بر عقاید مذهبی و باورهای صفوی |
|
1 |
نمای خارجی ایوان |
ثلث |
صلوات بر محمد و آل او که یکی از باورهای شیعیان محسوب می‌شود. تأکید بر صلوات فرستادن در روز جمعه (برگزیده‌ترین روز از میان ایام هفته) که به بهترین ذکر شیعیان اختصاص یافته است. متن کتیبه: «عن ابی عبد الله علیه السلام اذا کان لیله الجمعه نزل من السماء ملئکه بعدد الذر و فی ایدیهم اقلام الذهب...» (هنرفر، 1344: 713)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 6-455) |
|
2 |
جرز های طرفین نمای خارجی ایوان |
معقلی |
سوره قدر که بر زمان نزول قرآن و اهمیت شب قدر به عنوان بهترین شب در نزد مسلمانان دلالت دارد. سوره عصر(هنرفر، 1344: 715). |
|
3 |
زیر هلال داخل ایوان |
کوفی بنایی |
ذکر اسامی مقدس، صلوات بر محمد (ص)و خاندان پاکش. متن کتیبه‌ها: «علی 4 مرتبه، الله 1 مرتبه»، «محمد 4 مرتبه، الله 1 مرتبه»، «رحیم 4 مرتبه، الله 1 مرتبه»، «یا الله محمد علی» و «لا حول ولا قوه الا بالله العلی و العظیم»، «سبحان الله والحمد لله و لا اله الا الله والله اکبر»، «اللهم صل علی محمد و آل محمد و سلم تسلیما کثیرا کثیرا». |
|
4 |
نمای داخلی سقف ایوان |
کوفی بنایی |
اشاره به عظمت خداوند، ذکر اسامی اعظم (دعای جوشن کبیر)، عبارت «الله اکبر»، شانزده مرتبه تکرار شده و متن سایرکتیبه‌ها: «یا شافی»، «یا کافی»، «علی 4 مرتبه»، «الملک لله»، «الحکم لله»، «سبحان الله»، «الحمد لله»،» الله 4 مرتبه»، «یا سبحان»، «یا خالق» و... |
|
5 |
دیوار مقابل ایوان |
کوفی بنایی |
اشاره به وحدانیت خداوند، ذکر صفات پروردگار، متن کتیبه‌ها: «لا اله الا الله»، «فی کل الموجود»، «فی کل المعبود»، «لا حساب الا له»، «یا صمد»، «یا احمد»، «یا غفار»، «یا ستار»، «یا کریم»، «یا قدیم»، «محمد»، «علی»، «یا ارحمین»، «یا رحیم» و... |
|
6 |
حاشیه دیوار مقابل ایوان |
کوفی بنایی |
ذکر اسامی مقدس متن کتیبه: «علی» و «الله محمد» |
|
7 |
جرزهای داخل ایوان |
معقلی |
سوره «اخلاص»، 4 مرتبه تکرار شده است (هنرفر، 1344: 715). |
|
8 |
دورتادور داخل ایوان |
ثلث |
تأکید بر یادگیری علم، فضیلت آن و سلوک در راه حق متن کتیبه: «لما وقع التقیب و التحریص علی طلب العلم و سلوک سبیله فی محکم الکتاب و...»، (هنرفر، 1344: 715). |
|
9 |
دیوار شمالی و جنوبی بالای درگاه ها (داخل ایوان) |
معقلی |
اشاره به طلب شفاعت از چهارده معصوم (ع)، (خداوند به واسطه این پنج نفر، حرارت دوزخ را فرو می نشاند). متن کتیبه: «لی خمسه عطفی بهم حر الجحیم الحاطمه المصطفی و المرتضی و ابناهما و الفاطمه ». |
|
ردیف |
محل کاربرد |
خط |
بیان بصری منطبق بر عقاید مذهبی و باورهای صفوی |
|
1 |
نمای خارجی ایوان |
ثلث |
اشاره به فضیلت علم و مقام معلم و وظیفه متعلّم (هنرفر، 1344: 712)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 454). متن کتیبه: «روی عن رسول الله صلی علیه و آله و سلم انه قال من سلک طریقا یطلب فیه عملا سلک الله به طریقا الی الجنه و ان الملئکه...».. |
|
2 |
زیر هلال طاق ایوان |
ثلث |
به ترتیب،آیات: (نور/35) تأکید داشتن به ذکر خداوند در صبح و شام، (احزاب/56) لعنت خدا بر آزاردهندگان خدا و رسولش، (مائده /55) تأکید بر دوستی خدا و رسول اکرم(ص) و آخر کتیبه به عبارت: «صدق الله العظیم و صدق رسوله النبی الکریم» ختم می‌شود. (هنرفر، 1344: 3-712)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 455). |
|
3 |
داخل ایوان |
ثلث |
اشاره به ارزش و جایگاه علی (ع) وذکر احادیث مشهور و روایاتی در مدح ایشان، حدیث منزلت (مثل هارون برای موسی). متن کتیبه: «بسم الله الرحمن الرحیم روی عن علی علیه السلام قال لی رسول الله صلی الله علیه و آله الائمه بعدی اثنی عشر و اولهم انت یا علی و اخر هم القائم... و قال علیه السلم انا مدینه العلم و علی بابها»، (هنرفر، 1344: 713). |
|
4 |
دیوارهای فوقانی ایوان |
کوفی بنایی |
درود خدا و فرشتگان بر روان پاک محمد و خاندان پاک او، تاکید بر ذکر صلوات توسط مومنان متن کتیبه: «ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا (احزاب/56)، اللهم صل علی محمد النبی و علی ذریته و علی اهل بیته الطاهرین »، «الملک لله 4 مرتبه». |
|
5 |
اطراف سرسرا |
نستعلیق |
اشاره به عدل و داد، عصمت و دینداری شاه سلطان حسین و نسبت دادن ویژگی‌های نبوی به او (پادشاه شیعیان جهان)، تقدیرگرایی. (هنرفر، 1344: 711-709)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 3-452). |
|
6 |
پشت بغل‌های درگاه‌ها |
معقلی |
دعای تحویل سال نو، متن کتیبه:«یا مقلب القلوب و الابصار...». ذکر اسامی مقدس پروردگار، متن کتیبه: «یا واحد، یا احد، یا صمد، یا احمد، یامحمود، یا حامد». |
|
7 |
دیوارهای طرفین سرسرا (داخل درگاه‌ها) |
کوفی بنایی |
اشاره به یگانگی خداوند (اصل توحید) و اسامی مقدس متن کتیبه: «سبحان الله و الحمد الله و لا اله الا الله والله اکبر»، «علی 4 مرتبه» و کلمات «الله» و «محمد». |
|
8 |
دیوار شمالی سرسرا |
معقلی |
اسامی مقدس«الله»، «محمد»، «علی» به عنوان اصول اعتقادی مسلمانان
|
|
9 |
مدخل شمالی (سمت بازارچه بلند) |
ثلث |
اشاره به ساخت مدرسه توسط شاه سلطان حسین و اعتقاد به این‌که نَسَب وی به ائمه اطهار(ع)می‌رسد و اهداء ثواب و خیرات احداث مدرسه به ائمه معصومین (ع)، تأکید بر بندگی و خلوص شاه سلطان حسین و اعتقادات تشیع وی و ارادت او به ائمه معصومین (ع)که به دفعات در کتیبه‌های مدرسه چهارباغ ذکر شده است. متن کتیبه: «بسم الله الرحمن الرحیم. امر با نشاء هذه المدرسه المبارکه السلطان الاعظم و الخاقان الافخم خادم روضات الائمه ... ». (هنرفر، 1344: 709)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 452). |
|
ردیف |
محل کاربرد |
خط |
بیان بصری منطبق بر عقاید مذهبی و باورهای صفوی |
|
1 |
بالا و مجاور رواق فوقانی |
کوفی بنایی |
«محمد 4 مرتبه، علی 4 مرتبه ، الله 1 مرتبه» |
|
2 |
گوشه لچک |
معقلی |
«یا الله، یا کریم، یا رحیم ...» |
|
3 |
پشت بغل‌های طبقه اول |
معقلی |
اشاره به حمد و تسبیح پروردگار متن کتیبه: «سبحان ربی الاعلی و بحمده»، «سبحان ربی العظیم و بحمده». |
|
4 |
پشت بغل دیگر نماها |
کوفی بنایی |
اسماء مقدس «الله، محمد، علی». |
|
5 |
ورودی هشتی زیر هلال طاق |
کوفی بنایی |
متن کتیبه‌ها: «علی 4 مرتبه »، «الله محمد»، «الحکم لله»، «الله اکبر»، «یا ستار» و... |
نتیجه
در عصر صفوی تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور، تاثیر بسیاری بر همۀ زمینه‌های حیات فرهنگی ایران برجای نهاد. حکام صفوی در مشروعیت دادن به حکومت خود از طریق پیوند با اسلام از هیچ کوششی دریغ نکردند و سعی داشتند تا دین و دولت را با هم بیامیزند. صفویان از روند تحولات سیاسی در دوران مغولان و تیموریان استفاده لازم را بردند و از بطن تغییرات اجتماعی ایران تاثیر پذیرفته و بر موجِ برآمده، از درون تسلط پیدا کردند، آن گاه به تدریج و در طی دست کم یکصد سال به تدوین الهیات شیعی پرداختند. آنان سعی داشتند تا از طریق اتخاذ یک سیاست مذهبی به تثبیت حکومت خویش بپردازند و بدین منظور معیارهای شیعی بودن را در خود ایجاد کردند که یکی از مهم ترین آن‌ها دوستی اهل بیت (ع) بود. یکی از نمودهای بارز تفکرات مذهبی و ملی عصر صفوی را می‌توان در هنر عصر صفویه مشاهده نمود و کتیبه‌های برجای مانده ازآن دوران، نمونه‌های بسیار شاخصی هستند که عمدتا در باب ولایت حضرت محمد(ص)، (وجه الهی و باطنی نبوت)بوده و حضرت علی (ع) نیز به عنوان عالی‌ترین مظهر ولایت، بیشتر از دیگر ائمه مورد توجه قرار گرفته است. هم چنین اکثر مدایح موجود در اشعار فارسی این دوران، به ستایش بزرگان دین و معمولا به خواست پادشاهان «دین پناه» دوره صفویه صورت گرفته است که بیشترین مناقب نیز به ذکر صفات و خصال حمیده حضرت علی(ع) اختصاص دارد. کتیبه‌های مدرسه چهارباغ اصفهان نیز با انواع خطوط کوفی (بنایی و معقلی)، ثلث و نستعلیق (آیات قرآن، روایات، احادیث و اسماء ا...)، در برگیرنده مضامینی است که بر اساس باورهای ملی و تفکرات مذهبی شیعی شکل گرفته، به گونه‌ای که کتیبه‌ها را از یک تزئین صرف خارج ساخته و جنبه‌ای روحانی به آن‌ها بخشیده است. در واقع می‌توان گفت که به کمک جنبۀ تزئینی خطوط و متون کتیبه‌ای که حامل پیام های اسلامی به ویژه قرآن وحدیث می‌باشد، بنای مذهبی به تمامی به «کلام الهی» تبدیل شده است. هم چنین اساس باورهای صفویه که بر پایه مذهب تشیع و گرایش‌های صوفیانه است، توسط عرفان ایرانی به هم پیوند خورده است و مفاهیمی چون: دست یابی به زیبایی حقیقی، سیر به سوی کمال، از خود به خدا رسیدن،... از جمله باورهایی است که نقوش و عناصر موجود در عصر صفوی نیز بر اساس آن شکل گرفته است.
1- شیخ صفی‌الدین بهترین سال‌های عمر خود را با روش واقعی صوفیانه در راه الهام و مکاشفه گذرانید تا بالاخره آن چه را که می‌خواست در وجود شیخ زاهد گیلانی یافت که «طریقت» وی ازطریق سلسله مراتب رهبران صوفیگری که شامل انواری چون: ابونجیب سهروردی و حسن بصری بود، به علی (ع) و محمد (ص)می‌رسید. وی مدت 25 سال را در معیّت شیخ زاهد گذراند و پس از وفات شیخ زاهد در راس طریقت قرار گرفت (مزاوی، 1368، 9-128)و (میراحمدی، 1369: 1-41).
2- در باب مذهب شیخ صفی در صفوه الصفا آمده است که سوال کردند از شیخ قدس سّره که مذهب شیخ چیست؟ فرمود که " ما مذهب صحابه داریم و هر چهار را دوست داریم و هر چهار را دعا کنیم" (اردبیلی، 1376: 886). به عقیده احمد کسروی شیخ صفی «سید» نبوده و اعقاب او این ادعا را برای او وخودشان ساخته اند، بلکه شیخ صفی یک نفر «سنی» شافعی مذهب بوده است و اعقاب او تشیع را پذیرفته اند (مزاوی، 1368: 122).
3- سلطنت صفویه غیر از جنبه سیاسی، از نظر ایرانیان جنبه معنویتی داشت و آن همان روح ارشادی بود که شیخ صفی و فرزندش صدر الدین موسی و فرزندش خواجه علی سیاه پوش در دل‌ها دمیده بودند، به همین جهت مردم ایران گذشته از احترامی که بدیشان به عنوان رهبر سیاسی ابراز می‌داشتند، قلبا نیز بدان خاندان ارادتی تمام و علاقه‌ای فراوان احساس می‌کردند و آنان را نه تنها رهبر سیاسی، بلکه پیشوای معنوی خود می‌دانستند (نوائی، 1364: 151).
4- برای اطلاع از نسب نامه صفویه و انتساب آن ها به امام موسی کاظم (ع)، رک: (اردبیلی، 1375: 70)و (هینتس، 1362: 161)و (خواند میر، 1370: 30).
5-در منابع آمده است که وقتی شاه اسماعیل تصمیم گرفت تا شیعه اثنی عشری را به عنوان یک مذهب رسمی در ایران برقرار سازد نمی‌توانست کتابی پیدا کند که حاوی اصول بنیادی مذهب تشیع باشد. پس ازجستجوی زیاد کتابی در مورد شیعه اثنی عشری در یک کتابخانه خصوصی گمنام پیدا شد. این کتاب «قواعد الاسلام» حسن بن مطهر حلی بود که به عنوان اساس مذهب جدید الاسقرار اتخاذ گردید. رک: (مزاوی، 1369: 3-32 )و (روملو، 1357، ج1 : 61)، درباره سیاست مذهبی شاه اسماعیل، رک: (مجیرشیبانی، 1346: 8- 135).
6- برای اطلاع از چگونگی بر تخت نشستن شاه اسماعیل در تبریز و ضرب سکه « علی ولی الله » و خطبه وی به منظور اعلام مذهب شیعه اثنی عشری، رک: (عالم آرای صفوی، 1350: 4-63).
7- اسماعیل به نوعی خود را «عیسی پسر مریم» و از شخصیت های حماسی پیش از اسلام ایران و نیز امام 8- 8- عادل کامل می‌نامید (سیوری و دیگران،115:1380).
برای اطلاعات بیشتر رک: (میراحمدی، 54:1369).
9-برای اطلاعات بیشتر رک: (پژوهشی در دانشگاه کمبریج، 1380: 540-539)و (تاجبخش، 1378: 296)و (ترکمان، 1335: 127).
10- شاه اسماعیل دوم فرمان داد که مردم لعن ابوبکر، عمر و عثمان و عایشه و امثال آن ها را در مساجد و معابد و مکان های عمومی ترک کنند. وی هم چنین دستور داد تا تمام اشعار و عباراتی را که در لعن خلفای سه گانه و در منقبت و مدح حضرت علی (ع) بر در و دیوار مساجد و مدارس نوشته بودند، محو کردند. برای اطلاع بیشتر، رک: (فلسفی ،1371 ،ج2: 7-21 ).
11- در منابع آمده است که «میرزا شانی» از گویندگان در عصر شاه عباس اول به پاداش بیتی که در مدح حضرت امیر المومنین(ع)گفته بود از شاه هم وزن خود طلا گرفت و آن بیت این است: اگر دشمن کشد خنجر وگر دوست/ به طاق ابروی مردانه اوست (اقبال، 1345: مقدمه).
12- شاردن که در زمان شاه سلیمان در اواخر قرن یازدهم در اصفهان بوده، از این مراسم یادکرده است: «... و سپس به اصطبلهای شاهی میرسیم که آن‌ها را اصطبلهای صاحب الزمان میگویند. شاه این اسبها را به امام دوازدهم بخشیده است. ایرانیان معتقدند که امام دوازدهم زنده و غائب است و روزی که خدا خواست ظاهر شده دشمنان دین را از میان برمیدارد. بدین لحاظ همیشه در این طویله دواسب زین کرده با افسار حاضر است تا امام هنگام ظهور سوار آن شود» (شاردن، 1379: 8- 77)و رک: (اولئاریوس، 1379، ج2: 762-774)و (سانسون، 1346: 9-168).
13- برای مطالعه راجع به علل انقراض صفویه رک: (لاکهارت، 1380 : 14)و (جعفریان، 1372: 61-21).
14- ملا محمد باقرمجلسی فرزند ملا محمدتقی مجلسی (پدر علم الحدیث در دوره صفوی) از علمای مقتدر شیعی بود که با تصوف، آشکارا به مخالفت پرداخت و حتی صوفی بودن پدر خود را نیز منکر شد (پژوهشی در دانشگاه کمبریج، 1380: 369).
15- در دوره تیموری نهضت های شیعی- صوفی، با از دست دادن جهات ممیزه خود و با افزوده شدن عنصر فلسفی به هر دو با یکدیگر ترکیب شدند و برای نخستین بار در تاریخ تصوف و تشیع، نمونه‌هایی از جنبش‌های فکری پدید آمد که آمیخته‌ای از هر دو بود (میر جعفری، 1379: 169).
16- از عرفا و فلاسفه عصر صفوی می توان از میرداماد، میرفندرسکی، صدرالدین شیرازی، ملا محسن فیض، عبدالرزاق لاهیجی، قاضی سعید قمی، ملانعیما طالقانی و بسیاری دیگر نام برد که این شخصیت‌های شیعی از تعالیم عرفانی صوفیان برخوردار بودند (نصر،1383: 3-182).
17- این مدرسه امروزه به نام مدرسه علمیه امام صادق (ع) نامیده می‌شود.
18- برای اطلاع بیشتر راجع به جمعیت اصفهان و اساتید برجسته هنری در زمان شاه سلطان حسین، رک: (همایی شیرازی اصفهانی، 1375 :28).
19- در کتاب گنجینه تاریخی اصفهان تاریخ ساخت مدرسه به نقل از «خاتون آبادی»، 1116 هجری قمری ذکر شده و سال 1118 هجری قمری را زمانی می‌داند که ساختمان آجری مدرسه مشرف به تمام شدن بوده است (هنرفر، 1344: 6-685) و (هنرفر، 1383: 158)، اما وجود دو کتیبه ثلث به خط عبدالرحیم جزایری به تاریخ های 1104 و 1112 هجری قمری حاکی از آن است که بنای مدرسه چهارباغ قبل از تاریخ های مذکور که در منابع آمده، شروع شده است (هنرفر، 1344: 8-707 ).
20- تعداد حجره های مدرسه از دید «لَُرد کرزن»، 160 عدد (کرزن، 135: 49)و به گفته «براون»، 120 حجره است (براون، بی تا :276).
21- هم چنین قابل ذکر است که در زمان حکومت شاه سلطان حسین کلیّه اراضی و املاکی که شرعا" ممکن بود، وقف شد و این امر باعث شد که جهت پشتوانة مالی برای مدارس و مساجد اصفهان حتی در شهرهای دیگر مانند کاشان و یزد و... زمین یا سایر مستغلات را خریداری کنند و آن‌ها را جزو موقوفات آن اماکن قرار دهند که تا کنون نیز درآن حدود، موقوفاتی به نام مساجد و مدارس عهد صفوی اصفهان موجود است (سپنتا، 1346: 339).
22- برای اطلاعات بیشتر و متن کامل وقفنامه مدرسه چهارباغ رک: (دانش پژوه، 1340: 8-217 و سایت www.rasekhoon.net، مقاله وقفنامه مدرسه چهارباغ، محمد نادر نصیری مقدم).
23- برای اطلاع از متن وقفنامة کتابخانة مدرسه چهارباغ، رک: (جعفریان، 1379، ج2: 746).
24- برای اطلاع بیشتر از وضعیت کتابخانه مدرسه چهارباغ در زمان هجوم افغان‌ها، رک: (تحویلدار، 1388: 8-97).
25- بیشتر کتیبه‌های مدرسه در ایوان‌ها و گنبدی که در ایوان جنوبی قرار دارد واقع شده است (رفیعی مهر آبادی، 1352 : 451). البته قابل ذکر است که یکی از کتیبه های ایوان غربی مدرسه چهارباغ هنوز قرائت نشده است.
25- از دیگر کتیبه‌های موجود در مدرسه چهارباغ، می‌توان از یک زیلوی ساده با کتیبه تاریخ دار که در حجره مخصوص شاه سلطان حسین (اولین حجره ضلع شمالی مدرسه از سمت مغرب)وجود دارد، نام برد. رک: (هنرفر، 1344: 720-719).
26- برای اطلاعات بیشتر راجع به خوشنویسان مذکور، رک: (فضایلی، 1362: 2-350).
27- لازم به ذکر است به علت تعدد کتیبه‌های موجود در بخش های مختلف بنا و محدودیت فضای جداول، جهت اطلاع بیشتر از متن کتیبه‌ها ارجاعاتی داده شده است.
28- در گنبدخانه مدرسه چهارباغ 14 کتیبه ثلث به صورت عمودی وجود دارد، برای اطلاع بیشتر،رک: (هنرفر، 1344: 7-701) و (رفیعی مهرآبادی، 1352: 462 -457).
29-هم چنین کاربرد اعداد مقدس (12 مرتبه) در تکرار اسامی مذکور و استفاده از کادرهایی به شکل، شمسه، مربع، لوزی، مستطیل، مثلث، (که علاوه بر بیان بصری خود، دربرگیرنده مضامین مذهبی نیز می‌باشند) بر اهمیت کتیبه‌ها افزوده است.
)