نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه هنر ایران، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Abstract
The critical approach to Orientalist studies on the Prophetic biography (Sira) in Iran during Mohammad Reza Shah Pahlavi's reign evolved both historically and in terms of content. This study explored the historical processes and methodologies that shaped this critique. Utilizing an analytical-comparative method, it revealed that the critique began in 1941 with Mohammad Ali Khalili's "The Influence of the Personality of Muhammad, the Leader of Mankind", and gradually gained prominence among writers of Iranian Sira. The critiques developed both methodologically and content-wise, adopting two primary approaches: theological and historical-theological. Works like "Muhammad, the Recognized Prophet", by Mohammad Ali Ansari and "In the School of Revelation" by Ja'far Sobhani employed a theological lens to critique Orientalist works. Sobhani further addressed Orientalist views in "The Eternal Light", while recounting historical events. Seyyed Ja'far Shahidi adopted a historical-theological approach, blending historical methods with theological beliefs in his two-part work, "From Birth to Prophethood" and "From Prophethood to Migration". This research highlighted how critiques of Orientalist studies became systematic and scholarly during this period, reflecting a growing intellectual rigor in addressing Orientalist perspectives on the life of the Prophet. The findings underscored the evolution of Iranian Sira scholarship, which balanced theological integrity with historical analysis to challenge and refine Orientalist narratives.
Keywords: Biography of Prophet Muhammad (P.B.U.H.), Orientalist Studies, Critical Approach, Theological Approach, Historical-Theological Approach, Iran during the Pahlavi II Era.
Introduction
The study of the Prophetic biography (Sira) by Orientalists has a long and complex history. In recent centuries, these studies have diversified significantly due to varying methodological approaches in historical research. This diversity has produced a range of perspectives among Orientalists regarding the Sira. On one hand, some Orientalist works have garnered positive reflections in Islamic societies. The methodological rigor, critical examination of traditional sources, extensive use of diverse materials, and attention to various aspects of the Prophet's life have captivated certain scholars and audiences (Al-Viri, 2002, p. 122). Conversely, others have expressed strong critiques of Orientalist theories (Abdolmohammadi, 2013, p. 22).
Critics often approach Orientalist research with skepticism, noting that the empirical methods employed frequently lead to a denial of metaphysical truths or an outright disregard for them. This tendency arises from the inherent acceptance of the meaninglessness of such matters within the framework of Western empirical methods (Parsania, 1997, p. 181). The materialism and secularism of some Orientalists further contribute to their denial of the unseen and its implications. Additionally, the Jewish or Christian backgrounds of certain Orientalists have resulted in a dismissal of the prophethood of Muhammad (P.B.U.H.) (Ainehvand, 2009, p. 88). Some critics even characterize Orientalists as agents of colonialism, arguing that they disguise their efforts as scientific research while seeking to present a flawed image of the Prophet (Said, 1992, p. 16).
As a result, some scholars contend that while some Orientalists adopt a hostile stance toward Islam and others may take a more moderate or sympathetic approach, their differences often reflect only varying degrees of hostility rather than a fundamental divergence in perspective on Islam and the Prophet (Al-Viri, 2002, p. 122). These issues combined with excessive skepticism, establishment of unfounded assumptions, qualitative dismissals of spiritual factors, reliance on weak and anomalous narrations, and attribution of the achievements of the Prophetic biography to Jewish or Christian origins (Ainehvand, 2009, p. 88) underscore the necessity of critiquing Orientalist studies. Consequently, the critical approach to Orientalist scholarship has evolved into a rigorous academic practice within Islamic circles.
Indeed, although criticizing the works of Orientalists was once deemed challenging due to the West's technological superiority, leading Muslims to be less inclined to question their views in Islamic and human sciences, a gradual shift occurred. Critiques of these works began to emerge, resulting in numerous publications in this area (Abdolmohammadi, 2013, p. 22). It is important to note that some Orientalist interpretations were based on weak and unreliable reports previously cited in historical and biographical accounts of the Prophet (P.B.U.H.). Despite their awareness of these weaknesses, some Orientalists chose to emphasize them.
The critical evaluation of Orientalist views, particularly regarding the Prophetic biography (Sira), became a normative practice among Iranian writers. During the reign of Mohammad Reza Shah, this critical approach gained significant traction among Iranian authors. It is noteworthy that while some embraced the views and methodologies of Orientalists in their studies of the Prophetic biography, others sought to critique these perspectives. Earlier, during Reza Shah's reign (1925-1941), critiques of Orientalist works were less prevalent. For instance, Zeyn al-Abedin Rahnama's book, "The Prophet (P.B.U.H.)", published in 1937 gained widespread circulation in Iranian society (Bausani, 1984, p. 119; Rafiei, 1992, p. 1/317). In his introduction, Rahnama acknowledged Orientalist works as sources and frequently referenced them throughout his text, accepting their analyses (Rahnama, 1957, p. 188-189).
However, from the onset of Mohammad Reza Shah's reign, a more serious critical approach to Orientalist works on the Prophetic biography emerged, leading to the publication of independent critiques. Some scholars also critiqued Orientalist views within their discussions on the Sira. The present research aimed to outline the historical trajectory of the critical approach to Orientalist studies on the Prophetic biography in the works of Iranian Sira writers during the second Pahlavi era and categorize these works based on their independent perspectives. This was accomplished through a thorough examination of these sources and content analysis. The exploration was conducted on two levels: historical development and content-evolutionary and methodological approaches. The era of Mohammad Reza Shah was particularly significant, as it marked the period when the critical approach to Orientalist studies on the Prophetic biography gained substantial attention among Iranian Muslim intellectuals.
Materials & Methods
This qualitative study employed a comparative-analytical approach. It aimed to examine historical texts about the Prophet Muhammad written in Iran during the Pahlavi II era. The study compared these texts and identified, categorized, analyzed, and evaluated those works that adopted a critical stance towards Orientalist studies of the Prophet's biography. This research was fundamental in purpose as it sought to explore publications related to the Prophet's biography from the Pahlavi II era with the goal of identifying and explaining the methodologies and approaches commonly used in critiquing Orientalist narratives.
Research Findings
This study revealed a significant evolution in the critical approach to Orientalist studies on the Prophetic biography (Sira) in Iran during the reign of Mohammad Reza Shah Pahlavi. Beginning in 1941 with Mohammad Ali Khalili's work, "The Influence of the Personality of Muhammad, the Leader of Mankind", a systematic critique emerged among Iranian Sira writers. This critique developed along two primary methodologies: theological and historical-theological. Key findings included:
Theological Lens: Authors like Mohammad Ali Ansari and Ja'far Sobhani employed a theological framework to address Orientalist narratives. Sobhani's "The Eternal Light" critiqued Orientalist views while recounting historical events, highlighting the integration of theological perspectives into historical analysis.
Historical-Theological Approach: Seyyed Ja'far Shahidi's works, "From Birth to Prophethood" and "From Prophethood to Migration", exemplified a historical-theological methodology. Shahidi successfully blended historical rigor with theological integrity, ensuring that his critiques of Orientalist perspectives remained anchored in authentic Islamic beliefs.
Intellectual Rigor: The study underscored the increasing scholarly attention given to Orientalist critiques, marking a shift toward more rigorous intellectual engagement with these works. This period saw Iranian authors systematically challenging and refining Orientalist narratives, reflecting a deeper understanding of both historical and theological dimensions of the Sira.
Normative Practice: By the end of the Pahlavi II era, critiquing Orientalist studies had become a normative practice among Iranian scholars. This shift not only challenged existing narratives, but also contributed to a more nuanced understanding of the Prophet's life and the methodological frameworks used in its study.
Overall, the findings highlighted a dynamic interplay between theology and history in Iranian Sira scholarship, wherein critiques of Orientalist narratives served to reaffirm and refine Islamic teachings about the Prophet Muhammad.
Discussion of Results & Conclusion
This study outlined the historical trajectory of the critical approach towards Orientalist works and examined 5 key texts in detail. One of these was Muhammad Ali Ansari's "Muhammad, the Well-Known Prophet", which critiqued Constantin Virgil Gheorghiu's "Muhammad: The Prophet We Must Know". Ansari employed a theological framework, drawing on theological principles, hadith, historical sources, and, at times, verses and lexicography, while placing a strong emphasis on theological aspects in his critique. Similarly, Sheikh Ja'far Sobhani's trilogy—In the School of Revelation, The Great Secret of Prophethood, and Forough Abadiat—followed a comparable approach. While the first two works critiqued texts influenced by Orientalist discourse, Forough Abadiat focused on the historical narrative of the Prophet Muhammad, incorporating critiques of Orientalist views as relevant. The 5th work examined was Seyyed Ja'far Shahidi's 2-volume series, "From Birth to Mission of the Prophet" and "From Mission of the Prophet to Hijrah". Unlike the previous texts, Shahidi adopted a historical-theological approach. He adhered to rigorous historical methodologies while remaining committed to theological integrity and authentic beliefs. Overall, it could be concluded that during the Pahlavi II era, both theological and historical-theological approaches were employed in critiques of Orientalist writings and perspectives. These works have served as foundational texts for subsequent critical discourse in this field.
کلیدواژه‌ها [English]
مطالعات مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) تاریخی دراز دامن دارد. این مطالعات در قرون اخیر با توجه به روش‌مندی مطالعات تاریخی، تنوع بیشتری یافته است. این تنوع موجب شده که رویکرد مستشرقان در مواجهه با سیرۀ نبوی (ص) به گونه‌های مختلفی تقسیم شود. از سویی، آثار مستشرقان در جوامع اسلامی بازتاب‌های متفاوتی داشته است. برخی به دلیل ویژگی‌هایی همچون: روش‌مندی، سیطرۀ نگاه منتقدانه به منابع و اطلاعات متعارف، وسعت منابع استفاده‌شده، نحوۀ بهره‌گیری از منابع و توجه به ابعاد مختلف زندگی پیامبر (ص) (الویری، 1381، ص. 122)، شیفتۀ این آثار شدند و آنها. اما عده‌ای نیز نظریانهاهارت مستشرقان را نقد کردند (عبدالمحمدی، 1392، ص. 22). برخی از اینان به این دلیل به پژوهش‌های مستشرقان با دیدۀ تردید نگریستند که مقتضای روش‌های حس‌گرایانۀ مستشرقان، انکار صریح حقایق غیبی یا بی‌توجهی مطلق به این حقایق است؛ زیرا در ظرف اندیشۀ آنان، بی‌معنابودن این قضایا که لازمۀ اصلی روش‌های حس‌گرایانۀ غربی است، از قبل پذیرفته شده است (پارسانیا، 1376، ص. 181). مادی‌گرایی و لائیک‌بودن برخی از مستشرقان، انکار غیب و دستاوردهای آن را به دنبال دارد. همچنان که یهودی و یا مسیحی‌بودن برخی دیگر از مستشرقان نیز به بی‌پذیرشی رسالت حضرت محمد (ص) منجر شده است (آیینه‌وند، 1388، ص. 88). برخی اساساً مستشرقان را مأموران استعمارگران می‌دانستند که در لوای پژوهش‌های علمی، درصدد ارائۀ تصویری مشحون از خطا از پیامبر (ص) بودند (سعید، 1371، ص. 16). ازاینرو، برخی بر این باورند که هرچند پاره‌ای از مستشرقان به اسلام موضعی خصمانه و برخی دیگر موضعی معتدل و حتی همدلانه دارند، در حقیقت، تفاوت آنان تنها در درجۀ خصومت و ضدیت با اسلام است نه در نوع نگاه به اسلام و پیامبر (الویری، 1381، ص. 122). عوامل پیش گفته به همراه مبالغه در شک و اقامۀ فرض‌های بی‌اساس، نفی کیفی عوامل معنوی و اعتماد بر روایات ضعیف و شاذ، تحمیل نگاه متأثر از محیط خود بر سیره و تسری آن به وقایع تاریخی، ربط‌دادن دستاوردهای سیرۀ نبوی (ص) به مبادی و ریشه‌های یهودی یا مسیحی (آئینهوند، 1388، ص. 88)، از جمله عللی بود که نقد مطالعات مستشرقان را ضروری می‌کرد و همین نمونه‌ها رویکرد انتقادی به آنان را به یک رویۀ علمی در مجامع اسلامی تبدیل کرد. درواقع، هرچند در دوره‌ای نقد آثار مستشرقان به دلیل برتری فناوری غرب دشوار تلقی می‌شد و مسلمانان کمتر به خود اجازه می‌دادند دیدگاه‌های آنان را در ساحت‌های علوم اسلامی و انسانی نقد کنند، به‌تدریج نقد آثار آنان آغاز شد و آثار زیادی در این عرصه پدید آمد (عبدالمحمدی، 1392، ص. 22). ذکر این نکته ضروری است که برخی از دیدگاه‌های مستشرقان و برداشت‌های آنان به اخبار ضعیف و نادرستی برمی‌گشت که پیشتر در منابع تاریخ و سیرۀ رسول خدا (ص) که به وسیله نگاشته شده، ذکر شده بود. به هر حال، برخی مستشرقان حتی در نمونه‌هایی با علم به ضعف این اخبار، در برجسته‌کردن آنها سعی داشته‌اند.
رویکرد انتقادی به دیدگاه‌ها و آثار مستشرقان از جمله تألیفات آنان در سیرۀ نبوی (ص) در میان نویسندگان ایرانی نیز به رویکرد و رویه‌ای هنجار در جامعۀ علمی مبدل شد؛ به‌گونه‌ای‌که در عصر محمدرضاشاه، نویسندگان ایرانی به‌طور جدی به نقد دیدگاه‌های مستشرقان توجه کردند. ناگفته نماند برخی نیز دیدگاه‌های مستشرقان و روش آنان را در مطالعۀ سیرۀ نبوی (ص) تلقی به قبول کرده و بر پایۀ دیدگاه آنان سیرۀ نبوی را تدوین کردند. همچنان‌که پیشتر و در دورۀ رضاشاه (1304-1320)، در معدود آثاری که دربارۀ سیرۀ نبوی نگاشته شد، توجه کمتری به نقد مستشرقان صورت گرفت. برای نمونه می‌توان به کتاب پیامبر (ص) نوشتۀ زین‌العابدین رهنما اشاره کرد که در سال 1316 منتشر شد و به زودی در جامعۀ ایران انتشار یافت (باوسانی[1]، 1363، ص. 119؛ رفاعی، 1371، ج. 1/317). رهنما در مقدمۀ کتاب، یکی از منابع خود را تألیفات مستشرقان ذکر کرده، در کتاب نیز بارها به آنها ارجاع داده و تحلیل‌های آنان را تلقی به قبول کرده است (رهنما، 1336، ص. 188-189). به‌هرحال، از آغاز دورۀ سلطنت محمدرضاشاه، به رویکرد انتقادی به آثار مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) به‌صورت جدی توجه شد که نتیجۀ آن، نشر آثاری مستقل در نقد تألیفات مستشرقان بود. همچنان‌که برخی نیز در خلال مباحث، دیدگاه‌ها و اندیشه‌های مستشرقان را در سیرۀ نبوی (ص) نقد کردند. تبیین سیر تاریخی رویکرد انتقادی به مطالعات مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) در آثار سیرهنگاران ایرانی عصر پهلوی دوم و نیز دسته‌بندی این آثار در قالب رویکردهای مستقل، مسئلۀ پژوهش حاضر است که با بررسی این منابع و تحلیل محتوایی آنها سامان خواهد یافت. این موضوع در دو سطح سیر تاریخی و تطور محتوایی و رویکردی بررسی می‌شود. تذکر این نکته لازم است که دورۀ محمدرضاشاه از آن رو انتخاب شد که در این دوره، به رویکرد انتقادی به مطالعات مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) در میان اندیشمندان مسلمان ایرانی به‌طور جدی توجه شد.
پیشینۀ پژوهش
رویکرد انتقادی به مطالعات مستشرفان دیرزمانی است که در جوامع اسلامی رایج بوده و بدین جهت می‌توان به بسیاری از آثار اشاره کرد که حامل چنین نگاهی به تألیفات مستشرقان بوده‌اند. این رویکرد در ادوار اخیر با اقبال بیشتری مواجه شده است. بااینحال، بررسی‌ها حاکی از آن است که در راستای مسئلۀ پژوهش حاضر که به دنبال بررسی سیر تاریخی رویکرد انتقادی به مطالعات مستشرقان در سیرۀ نبوی آن هم در ایران عصر پهلوی دوم است، توجه نشده است. ازاینرو، اثری یافت نشد که با این نگاه ساخته و پرداخته شده باشد. بنابراین، پژوهش حاضر فرصتی به دست خواهد داد تا نگارنده با رویکردی تطورشناسانه و رویکردشناسانه به سیر تاریخی رویکرد انتقادی به سیره‌نگاری مستشرقان در ایران دورۀ سلطنت محمدرضاشاه بپردازد.
این مطالعۀ کیفی به لحاظ محتوا، تطبیقی-تحلیلی است. در این روش، دو یا چند نمونه به دلیل ویژگی‌ها و اشتراکاتی که با هم دارند، در کنار هم قرار می‌گیرند و با ابزار مقایسه، وجوه تشابه و تمایز آنها با یکدیگر سنجیده و تحلیل می‌شود (زرندی، 1402، ص. 8). بر این منوال، در نوشتار حاضر متون تاریخی‌ای با یکدیگر تطبیق و مقایسه می‌شوند که دربارۀ رسول خدا (ص) در ایران عصر پهلوی دوم نگاشته شده‌اند. از میان آنها آثاری شناسایی، دسته‌بندی و تحلیل و ارزیابی می‌شوند که در مواجهه با مطالعات مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) رویکردی انتقادی را به کار گرفتهاند. از سویی این پژوهش به لحاظ هدف، بنیادی است؛ زیرا می‌کوشد با جستجو در منشورات مرتبط با سیرۀ نبوی (ص) در دورۀ محمدرضاشاه، روش‌ها و شیوه‌های معمول در نقد آثاری که مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) نگاشته‌اند، را به دست بیاورند و آنها را تبیین کنند.
سیرۀ نبوی: ازجمله اصطلاحات کلیدی در این پژوهش، اصطلاح «سیرۀ نبوی» است که به آثار و تألیفاتی اشاره دارد که به تاریخ و سیرۀ رسول خدا (ص) پرداخته‌اند. البته این معنا هماهنگی کاملی با معنای لغوی واژۀ سیره ندارد؛ چه اینکه واژه «سیر» بوده و به معنای حرکت و جریانی است که تداوم دارد (ازهری، 1421ق، ج. 13/34، ذیل واژه «سیر»). برخی نیز این واژه را به معنای طریقه، روش، حالت و ویژگی‌ای (فیّومی، 1414ق، ص. 299، ذیل واژه «سیر») گرفتهاند که جریان و تداوم داشته باشد (ابن فارس، 1404ق، ج. 3/120-121، ذیل واژه «سیر»). بنابراین، عنصر محوری در مفهوم سیره، مداومت و جریان داشتن است و اگر فعل و حالتی به‌صورت اتفاقی و موردی انجام شود، واژۀ سیره بر آن اطلاق نخواهد شد. ازاینرو، برطبق معنای لغوی سیره، سیرۀ نبوی صرفاً باید به آثاری اشاره داشته باشد که به سبک، روش و متد رسول خدا (ص) در طول زندگی پیامبرانۀ خویش و یا پیش از آن دست یافته و آن را عرضه کرده‌اند. این در حالی است که آثاری که مستشرقان و یا ناقدان بر ایشان نگاشته‌اند، عمدتاً چنین ویژگی‌ای ندارند. بنابراین، در کاربرد معنای سیرۀ نبوی، از معنای دقیق لغوی رویگردان و به تعریف اصطلاحی این واژه، نظر افکنده شده و مراد از آن هر اثری است که در آن اخبار مربوط به آغاز اسلام، شرح احوال و تاریخ غزوه‌های رسول اکرم (ص)، راه و رسم ایشان در رفتار، گفتار و کیفیت موضع‌گیری آن حضرت (ص) در برابر وقایع و حوادث را گزارش می‌کنند (آئینهوند، 1378، ص. 175). ناگفته نماند که تعاریف دیگری از واژۀ سیر نبوی شده که در این نوشتار بررسی آنها مدنظر نیست. بنابراین، در این اثر به اقتضای مسئلۀ پژوهشی آن و با توجه به تعریف برگزیده از سیرۀ نبوی، صرفاً آثاری بررسی می‌شود که در دورۀ محمدرضاشاه درباره سیرۀ نبوی و با رویکرد انتقادی به آثار و تألیفات مستشرقان نوشته شده‌اند.
رویکرد انتقادی: اصطلاح رویکرد انتقادی متشکل از دو واژۀ «رویکرد» و «انتقادی» است که ترکیب این دو، مجموعه‌ای از آثار را در بر می‌گیرد که در آنها به‌صورت کلی و یا جزئی دیدگاه مستشرقان را نقد کرده باشند. البته ذیل این کلان اصطلاح، رویکردهای دیگری قرار می‌گیرد که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد. ازاینرو، لازم است واژۀ رویکرد، قدری بیشتر کنکاش شود. این واژه از جمله واژگان جدیدی است که در اثر تعامل با غرب، در برابر واژۀ Approach، در زبان فارسی ایجاد شده (حق‌شناس، 1390، ص. 55؛ باطنی، 1377، ص. 36) و در اصطلاح به طرحی ذهنی نسبت به قضایا و موضوعات مختلف اطلاق می‌شود که بر پایۀ باورهای فرد و نوع ارتباطی ایجاد می‌شود که فرد با موضوع برقرار می‌کند (باقری، 1367، ص. 32). این واژه در علوم اجتماعی کاربرد زیادی دارد. در علوم اجتماعی رویکرد به فراگرد تعریف‌کننده‌ای معنا شده که کنشگر از طریق آن عملش را ساخته و پرداخته می‌کند (شایان مهر، 1377، ص. 302). با توجه به این تعریف، می‌توان گفت مراد از این واژه در مطالعات تاریخی، نوع نگرشی است که بر مورخ حاکم بوده و بر مطالعات و تحقیقات وی و در نتیجه تحلیلی که ارائه می‌کند، اثر می‌گذارد. براساساین، مراد از رویکرد انتقادی، نوع مواجهۀ سیره‌نگار ایرانی عصر پهلوی دوم با مطالعات مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) است که بی‌تردید این مواجهه بر مبانی و مفروضاتی مبتنی بوده که در خلال بحث به آنها اشاره خواهد شد.
مستشرقان: واژه «مستشرقان» و یا «خاورشناسان» معادل Orientalist است که اصطلاحاً به همۀ کسانی به کار می‌رود که برای شناسایی و شناساندن کشورها و شرایط جغرافیایی، منابع، معادن، تاریخ، قومیت‌ها، زبان، هنر، آداب، سنن، عادات، فرهنگ، باورها، ادیان، تمدن‌ها و ویژگی‌های مردم کشورهای مشرق زمین از خاور دور تا خاور نزدیک و شرق دریای مدیترانه پژوهش می‌کنند (عبدالمحمدی، 1392، ص. 25-26). ظاهراً واژه «مستشرق» نخستین بار در سال 1630م، دربارۀ یکی از پدران کلیسای شرقی به کار رفته است و پس از آن، آنتونی وود[2] این واژه را برای ساموئیل کلارک[3] به سبب آشنایی عمیقش با زبان‌های شرقی به کار برد (کشیک نویس رضوی و احمدوند، 1395، ص. 101). همچنان‌که نلّینو[4] در بحث از ماه‌های عربی، از واژۀ «المستشرقین» برای اشاره به دیدگاه برخی از اندیشمندان غربی بهره گرفته است که در زمینۀ ماه‌های عربی و اسلامی مطالعاتی داشته‌اند (نلّینو، 1413ق، ص. 94). همچنین، به مطالعه دربارۀ شرق و هرآنچه که به آن مربوط است، «شرق‌شناسی» گفته می‌شود. «شرق‌شناسی» عبارت از نوعی سبک فکر است که بر مبنای یک تمایز بودشناختی و معرفت‌شناختی بین «شرق» و غالب موارد «غرب» وجود دارد (سعید، 1371، ص. 15-16). این سبک که در آغاز بیشتر اطلاعات جغرافیایی، تاریخی و زبان اقوام شرقی را مدنظر قرار داده بود، به‌تدریج همۀ شئون فرهنگی اعم از ادیان، مذاهب، باورها، سنت‌ها، مراسم، هنر، ادبیات، گرایش‌ها، قومیت‌ها، تمدن‌ها، حساسیت‌ها و آداب ملت‌های مشرق زمین را فرا گرفت (کشیک نویس رضوی و احمدوند، 1395، ص. 106). به‌تدریج بیشتر فعالیت‌های علمی شرقشناسان متوجه اسلام و جهان اسلام شد. آنان این مطالعه را با سه رهیافت میراث باستانی، نظرگاه اجتماعی و اسلام به‌منزلۀ یک نظرگاه دینی انجام داده و می‌دهند (کشیک نویس رضوی و احمدوند، 1395، ص. 105-106). دربارۀ سیرۀ پیامبر (ص) نیز مستشرقان به این دلیل که اسلام را به نام «دین محمد (ص)» می‌شناختند، سیره و شرح احوال آن حضرت را بررسی کردند (الویری، 1381، ص. 117).
بررسی تفصیلی انعکاس نظرات سیره‌پژوهی مستشرقان در دورۀ پهلوی، کاری است که از عهده پژوهش حاضر خارج است، اما به دلیل کمک به درک بهتر موضوع پژوهش حاضر برای تبیین وضعیت کلی انعکاس نظرات سیره‌پژوهی مستشرقان در دورۀ پهلوی، در این نوشتار به آن پرداخته می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد رویکردهای متفاوتی به آرا و تألیفات مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) در عصر پهلوی وجود داشته است. رویکرد ایجابی و پذیرا‌بودن از جمله رویکردهایی است که برخی در مواجهه با آثار مستشرقان اتخاذ کرده‌اند. همچنان‌که پیشتر گفته شد، یکی از این آثار کتاب پیامبر (ص) نوشتۀ زین‌العابدین رهنما بود که با رویکردی پذیرا به ٍآثار و اندیشه‌های مستشرقان در سیرۀ نبوی تالیف شد (رهنما، 1336، ص. 19). رهنما در صفحات 185 تا 189 کتاب، سفر پیامبر به شام و دیدن مناظر تاریخی، کوه‌ها، کلیسا و دیدن تصویر به‌صلیب‌کشیدۀ حضرت مسیح را داستان‌وار توصیف می‌کند و می‌نویسد: «تخم این افکار به‌طور مبهم در دماغ محمد (ص) پاشیده شد. دماغ مستعد او آنها را در خود پذیرفت. این افکار در دل و فکر او مشغول رشد و نمو شد تا چه روزی سبز شده و بارور گردد» (رهنما، 1336، ص. 188-189). این بیان با دیدگاه مستشرقان مطابق هست مبنی بر اینکه قرآن برخاسته از تراوشات ذهنی و تعالیمی که از دیگران دیده است. با‌وجوداین، رهنما در مواضع مختلفی ارتباط آن حضرت را با وحی ثابت کرده است (نک: رهنما، 1336، ص. 265-269). همچنین، در سال 1316، حسین کاظم‌زادۀ ایرانشهر، صاحب مجلۀ معروف ایرانشهر، کتاب محمد (ص) و تعلیمات عالیۀ اسلام را به زبان آلمانی نگاشت. این کتاب که بعدها به کوشش عباس مجذوب صفا به فارسی ترجمه و انتشارات اقبال در تهران آن را در 163 صفحه منتشر کرد (بنی‌آدم، 1352، ص. 103)، اثری هم‌راستا با برخی از اندیشه‌های مستشرقان توصیف می‌شود. کاظم‌زادۀ ایرانشهر در کتاب محمد و تعلیمات عالیۀ اسلام با تأکید بر جنبۀ بشری حضرت محمد (ص)، عصمت ایشان را زیر سؤال می‌برد و بر جایز‌الخطا‌کار‌بودن ایشان تأکید دارد. وی همچنین، معجزاتی که برای حضرت محمد (ص) نقل شده را نمی‌پذیرد (کاظم‌زادۀ ایرانشهر، 1343، ص. 50-54). هرچند این ادعاها در میان مسلمانان سابقه داشته، ایرانشهر در این زمینه از نگرش مستشرقان متأثر بوده است. بااینحال، ایرانشهر قرآن را ثمرۀ افکار، عقاید و ایده‌های پیامبر (ص) ندانسته و بر این باور است که قرآن وحی منزل از جانب حق تعالی است (کاظم‌زادۀ ایرانشهر، 1343، ص. 62). این ویژگی را در کتاب خاتم‌النبیین نوشتۀ عباس مهرین شوشتری می‌توان دید (شوشتری، 1324، ص. 22). کتاب 23 سال نوشتۀ علی دشتی، اثر دیگری است که با مبانی و پیش‌فرض‌های برخی از مستشرقان افراطی انطباقی کامل دارد. علی دشتی نویسندۀ کهنه‌کار و یکی از رجال سیاسی عصر قاجار تا پهلوی دوم بود که در چرخشی ایدیولوژیکی در دوران جوانی از لباس طلبگی به درآمد و به تدریج رویکردی زاویه‌دار با مبانی و معارف اسلامی پیدا کرد (رفیعی و عباسی، 1395، ص. 32-33). برآیند نهایی عمر او، کتاب ۲۳ سال بود که به باور برخی، پیکاری علیه رسول خدا (ص) و اسلام بوده است (بزاینیه، 1394، ص. 17).
در مقابل رویکرد ایجابی و پذیرا به آرا و آثار مستشرقان، برخی نیز با نگاهی انتقادی به آثار آنان روی آوردند. برخی با تقسیم‌بندی مستشرقان به غرض‌ورز و منصف، به عجز مستشرقان منصف در توصیف رسول خدا (ص) اشاره کردند و بر این باورند که اینان به توجیه و تأویل تاریخ و سیرۀ رسول خدا (ص) روی آورده‌اند (خلیلی، 1320، ص. 33). برخی نیز بر این باور بودند که مستشرقان معمولاً در مواجهه با اسلام از تعصب و غرض خالی نبوده‌اند (نک: رفیع‌پور، 1336، ص. 158). به‌هرحال، بررسی سیر تاریخی رویکرد انتقادی به تألیفات مستشرقان در عصر پهلوی دوم و تحلیل‌های نگرش‌های سیرهنگاران، موضوعی است که در ادامه به تبیین آن پرداخته خواهد شد.
پیش از بحث از سیر تاریخی پدیداری رویکرد انتقادی به مطالعات مستشرقان در عصر پهلوی دوم، لازم است اشاره شود که رویکرد انتقادی به آرای مستشرقان در دورۀ رضاشاه کمتر با اقبال مواجه شد. موضوعی که در بخش قبل به نمونه‌های آن پرداخته شد. بااینحال، اولین اثر انتقادی نسبت به دیدگاه مستشرقان در سال 1320 نگاشته شد. این اثر کتاب تأثیر شخصیت محمد پیشوای بشر در عالم بود که آن را محمدعلی خلیلی تالیف کرد. وی در مقدمۀ کتابش به ضرورت نقد دیدگاه مستشرقان اشاره و در بخش‌های مختلف کتاب، دیدگاه آنان را نقد کرد (خلیلی، 1320، ص. 59).
با پایان‌یافتن عصر پهلوی، نخست به تدریج رویکرد انتقادی به آثار مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) به‌طور جدی توجه شد؛ به‌گونه‌ای‌که ردیه‌نویسی بر مستشرقان و یا اتخاذ رویکرد انتقادی در برابر آنان به یک رویه تبدیل شد؛ به‌طوری‌که هرکسی با هر سطح و جایگاه علمی به تأسی از پیشگامان، به نقد مستشرقان روی آورده و در خلال اثر تألیفی خود، گریزی به اشکالات مستشرقان زده است. در سال 1328، حسین عمادزادۀ اصفهانی، نویسندۀ کتاب زندگانی پیشوای اسلام حضرت محمد (ص)، به شبهات مستشرقان توجه می‌کند و بر آنها خرده می‌گیرد. نمونۀ آن، نقد دیدگاه آنان درباره شق صدر (عمادزاده، 1328، ص. 49-50) و افسانه غرانیق است که خواسته‌اند با تمسک به این افسانه‌های جعلی، چهرۀ پیامبر اسلام را مشوّه جلوه دهند (عمادزاده، 1328، ص. 183-184). جالب است که همین افسانه بعدها دستمایه‌ای برای ساختن کتابی علیه پیامبر اسلام (ص) شد (مهاجرانی، 1378، ص. 53). نکته اینجاست که برخی عمادزاده با اشاره به اینکه آثار مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) مشحون از مطالب ناصحیح است، به برخی از مورخان معاصر اهل سنت انتقاد می‌کند که با تبعیت از مستشرقان، از زندگی پیامبر (ص) تصویری ناصحیح ارائه کرده‌اند. عمادزاده بر این باور است حتی آثار مستشرقانی که به ظاهر انصاف را رعایت کرده‌اند، از غرض‌ورزی خالی نبوده و اساساً استعمار به دنبال پرورش چنین افرادی است تا منشأ صدور دین اسلام به جوامع اسلامی باشند. آنها می‌خواهند این‌گونه افراد را موجه جلوه بدهند تا جوامع اسلامی همچنان که ابزار پیشرفتۀ مادی را از غرب می‌گیرد، دینش را نیز از غرب بگیرد (عمادزاده، 1328، مقدمه).
رویکرد انتقادی به تألیفات و آرای مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) در کتاب ظهور محمد مصطفی (ص)، شامل: تاریخچه زندگی رسول اکرم و جوابگوئی به اعتراضات خاورشناسان در مسائل معراج، شق القمر و تعدد زوجات، نوشتۀ حسین رفیع‌پور نیز دنبال شده است. وی این کتاب را در سال 1336 در نقد دیدگاه مستشرقان تألیف کرده است (رفیع‌پور، 1336، ص. 2-3). رفیع‌پور در بحث از معراج در پاسخ به مستشرقان که بر این کار خرده گرفتهاند، ابتدا عقیدۀ خود را مبنی بر روحانی‌بودن معراج بیان کرده است (رفیع‌پور، 1336، ص. 177). در ادامه، با استناد به معجزاتی که پیامبران پیش از حضرت محمد (ص) آورده‌اند و نیز با توجه به اینکه طبق مبنای خود مسیحیان عیسی (ع) پس از مرگ زنده شد و به آسمان عروج کرد، امکان وقوع معراج جسمانی برای پیامبر اسلام نیز وجود دارد. وی همچنین با استناد به زنده‌کردن مردگان توسط حضرت عیسی، انتقال جسمانی پیامبر (ص) به ملکوت را اثبات کرده است (رفیع‌پور، 1336، ص. 179-181). رفیع‌پور همچنین برای اثبات جریان شق‌القمر به وقوع حوادث خارق‌العاده توسط مرتاضان هندی و نقل مکرر آنها در مجلات اروپایی اشاره می‌کند و به این دلیل وقوع شق‌القمر را از پیامبر (ص) ممکن می‌داند (رفیع پور، 1336، ص. 182-183).
حسین خراسانی نیز در کتاب زندگی و آئین محمد (ص) که آن را در سال 1341 منتشر کرد، دیدگاه مستشرقان را در برخی از موضوعات از جمله تعدد زوجات پیامبر (ص) نقد کرد (خراسانی، 1341، ص. 119). همچنین محمدعلی انصاری کتاب محمد پیغمبر شناخته شده را در نقد کتاب محمد پیغمبری که از نو باید شناخت، نوشتۀ کنستانتین ویرژیل گیورگیو[5] نگاشت. گیورگیو رمان‌نویس رومانیایی است که در سال 1916 متولد و در سال 1992 میلادی درگذشته است. او در حوزۀ رمان فعال بوده و آثارش با استقبال خوانندگان مواجه
می‌شده است (رضوی، 1390، ص. 66). ناگفته نماند کتاب محمد پیغمبری که از نو باید شناخت، ترجمۀ ذبیح‌الله منصوری بوده که ابتدا در سال ۱۳۴۳ به صورت پاورقی در مجلۀ خواندنیها منتشر و سپس به صورت کتابی مستقل انتشار یافت (کتابخانۀ ملی، 1345، ص. 20). تذکر این نکته لازم است که به ترجمه‌های منصوری نمی‌توان اعتماد کرد؛ زیرا وی به متن اصلی پایبند نبوده و بسیاری از مطالب را خود بر آنها افزوده است (امامی، 1366، ص. 55). حتی این فرض دور از ذهن نیست که اساساً چنین کتابی نوشتۀ کنستانتین ویرژیل گئورگیو نبوده باشد (امامی، 1366، ص. 60). به‌هرحال، اثر محمد پیغمبر شناخته شده را بایستی در زمرۀ آثار انتقادی نسبت به مستشرقان به شمار آورد. چه اینکه در این اثر، نظریات مشهور مستشرقان نقد شده است.
در دهۀ چهل شمسی نیز رویکرد انتقادی با نگارش کتاب فروغ ابدیت نوشتۀ جعفر سبحانی تداوم یافت که این کتاب برای اولین بار در سال 1345، مجمع علمی نجات نسل جوان آن را منتشر کرد (بنی‌آدم، 1352، ص. 103). نویسنده در مقدمۀ کتاب فروغ ابدیت، نقد دیدگاه مستشرقان دربارۀ پیامبر (ص) را از اهداف خود در تألیف این کتاب برشمرده است (سبحانی، 1354، ص. 4-5). همچنان‌که وی با نگارش در مکتب وحی نیز دیدگاه عبداللطیف هندی از دانشمندان هند را نقد کرد که با طرح سوادآموزی پیامبر(ص) به دیدگاه مستشرقان در وحیانی‌نبودن قرآن دامن می‌زد (سبحانی، 1348، ص. 1-3)[6]. سید جعفر شهیدی نیز این ادبیات را در دوگانۀ «از ولادت تا بعثت» و «از بعثت تا هجرت» که در سال 1347 در کتاب محمد خاتم پیامبران منتشر شد، به کار گرفت. او دیدگاه مستشرقان (شهیدی، 1347، ج. 1/188) و نیز رویۀ کسانی را نقد کرد که از آثار و اندیشه‌های آن بدون تحلیل و بررسی اثر می‌پذیرند (شهیدی، 1347، ج. 1/183). بعدها حبیب‌الله پیمان، دبیرکل جنبش مسلمانان مبارز، در دفتر نخست کتاب گل سرخ توحید در کویر شرک چگونه روئید؟ که در آذر 1357 منتشر شد، نظریات مستشرقانی را نقد کرد که انبیا را نوابغی معرفی می‌کنند که به دلیل شرایط اجتماع به فکر اصلاح آن افتاده و دینی جدید عرضه کرده‌اند (پیمان، 1357، ج. 1/5-6).
آنچه گذشت بیانگر تداوم رویکرد انتقادی به سیره‌نگاری مستشرقان در میان نویسندگان ایرانی در دورۀ محمدرضاشاه بوده است. آثار فوق، رویکرد انتقادی به مطالعات مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) را در دو شیوۀ مستقل و یا پراکنده دنبال کرده‌اند. درواقع، برخی به‌صورت مستقل یکی از تألیفات مستشرقان را نقد و بررسی و برخی نیز در خلال پرداختن به سیرۀ رسول خدا (ص) به تناسب بحث، آرا و اندیشه‌های مستشرقان را نقد کردند. یکی از آثاری که به‌صورت مستقل یکی از تألیفات مستشرقان را نقد کرده، کتاب محمد پیغمبر شناخته شده است که همچنان‌که گفته شد آن را محمدعلی انصاری در نقد کتاب محمد پیغمبری که باید شناخت منسوب به کنستانتین ویرژیل گیورگیو نوشته است. کتاب در مکتب وحی نیز از دیگر آثاری است که آن را شیخ جعفر سبحانی در نقد آرای عبداللطیف هندی نوشته که مروج یکی از ادعاهای مستشرقان دربارۀ پیامبر (ص) بوده است. در کنار این آثار، کتاب ظهور محمد مصطفی (ص)، شامل: تاریخچۀ زندگی رسول اکرم و جوابگویی به اعتراضات خاورشناسان در مسائل معراج، شق‌القمر و تعدد زوجات نوشتۀ حسین رفیع‌پور، زندگی و آئین محمد (ص) نوشتۀ حسین خراسانی، فروغ ابدیت نوشتۀ جعفر سبحانی و دوگانۀ «از ولادت تا هجرت» نوشتۀ سید جعفر شهیدی از جمله ٍآثاری هستند که در خلال بیان رویدادهای تاریخی، آرای مستشرقان را نقد کرده‌اند. هرکدام از این آثار، با رویکردی خاص، مطالعات مستشرقان و آرای آنان را در سیرۀ نبوی (ص) نقد کرده‌اند که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.
رویکرد کلامی یکی از رویکردهایی است که در نقد آثار و آرای مستشرقان در عصر پهلوی دوم به آن توجه شد. در این رویکرد، نویسنده به‌منظور اثبات باورها و دفاع از آنها به سراغ تاریخ می‌آید و در حقیقت از تاریخ فقط به‌منزلۀ ابزاری برای این منظور استفاده می‌کند. نویسنده بر پایۀ مبانی کلامی پذیرفته‌شده، آثار مستشرقان را نقد می‌کند و عمدتاً بر منابع حدیثی تکیه دارد. ازاینرو، در تعارض میان گزاره‌های تاریخی و باورها و انگاره‌های کلامی، تقدم را به کلام می‌دهد. ادبیات به‌کاررفته در این رویکرد، کلامی بوده و از گفتمان رایج در علم کلام بهره می‌گیرد (یعقوب زاده و همکاران، 1396، ص. 108).
از جمله آثاری که با رویکرد کلامی یکی از تألیفات مستشرقان را نقد کرده، کتاب محمد پیغمبر شناخته شده، نوشتۀ محمدعلی انصاری است که آن را در نقد کتاب محمد پیغمبری که باید شناخت، منسوب کنستانتین ویرژیل گیورگیو نگاشته است. فارغ از درستی و یا نادرستی این انتساب، این کتاب حاوی مطالبی بود که با واکنش منفی جامعۀ شیعی ایران مواجه شد. همین مسئله، آقای محمدعلی انصاری را بر آن داشت که این اثر را نقد کند. انصاری با رویکردی کلامی و به روش ردیه‌نگاری، کتاب گیورگیو را نقد و بررسی کرد. او در مقدمۀ کتاب، اهداف خود را این‌گونه ذکر کرده است: انجام وظیفۀ شرعی و دینی در دفاع از عقاید، تبیین اشتباهات گیورگیو برای آگاهی او تا شاید مسلمان شود و آگاهی بخشی به جوانان مسلمان که با نوشته آقای گیورگیو منحرف نشوند (انصاری، 1344، مقدمه، ص. بیست و یک و بیست و دو). شیوۀ کار نویسنده به این صورت بوده که پس از نقل بخش‌هایی از کتاب، با بهره‌گیری از احادیث، اسناد تاریخی، کتب لغت، آیات قرآن کریم آنها را نقد کند؛ مثلا دربارۀ معنای «حنیف» که گیورگیو آن را به معنای کسی که دین قومش را احترام می‌کرده نوشته است: حنیف به معنای کسی است که دین مستقیم و درست را باور داشته است و عبدالمطلب به نقل از سیرۀ ابن هشام موحد بوده است (انصاری، 1344، ص. 1-2). همچنان‌که با استناد به مستدرک الحاکم اشعار ابوطالب را که بر ایمان وی دلالت می‌کند، نقل می‌کند تا قول گیورگیو به کفر ابوطالب را زیر سؤال ببرد (انصاری، 1344، ص. 113-114). همچنین در رد این سخن، به احادیث شیعه نیز استناد جسته است (انصاری، 1344، ص. 111-112). در نقل معجزات رسول خدا (ص) علاوه بر آنکه بر احادیث تکیه دارد، بر مبانی اعتقادی نیز پای می‌فشارد (انصاری، 1344، ص. 98-99). گیورگیو تلاش می‌کند معراج پیامبر (ص) را توجیه علمی کند و آن را خوابی بداند که پیامبر مانند بسیاری از انسان‌ها دیده است، اما انصاری بر اساس آیات و روایات، ادعای گیورگیو را رد و معراج را یک سفر حقیقی و واقعی توصیف می‌کند (انصاری، 1344، ص. 145-170). همچنین، با تکیه بر احادیث و اخبار تاریخی می‌کوشد دیدگاه گیورگیو را در تعیین‌نکردن جانشین توسط رسول خدا (ص) رد کند (انصاری، 1344، ص. 295-317). انصاری در مواقعی شخص نویسنده را نیز نقد کرده است (انصاری، 1344، ص. 14). همچنان‌که در مقدمه، از مدیر مجلۀ خواندنیها برای نشر این اثر انتقاد کرده است که به تعبیر انصاری عامل انحراف جوانان خواهد شد. لحن نویسنده در چاپ نخست کتاب، تند بوده و در مواجهه با شخصیت‌های اهل سنت نیز از همین رویه بهره برده است (انصاری، 1344، ص. 173). به‌هرحال، انگیزۀ مذهبی نویسنده، تکیه بر مبانی کلامی، تبعیت از گفتمان و ادبیات کلامی از جمله ویژگی‌هایی است که موجب می‌شود رویکرد انصاری را در نقد کتاب منسوب به گیورگیو رویکردی کلامی بدانیم.
شیخ جعفر سبحانی از دیگر کسانی است که در عصر محمدرضاشاه با رویکرد کلامی، آثار مستشرقان را نقد کرده است. وی در قالب تألیف کتابی مستقل و نیز نقد آرای مستشرقان در خلال نگارش فروغ ابدیت، رویکرد انتقادی به آثار و دیدگاه‌های مستشرقان را دنبال کرد. سبحانی در کتاب در مکتب وحی کوشیده دیدگاه عبداللطیف هندی از مسلمانان هند که فرضیۀ باسوادبودن پیامبر (ص) پیش از رسالت را نقد و بررسی کند که این فرضیه در کنفرانسی علمی در دانشگاه عثمانیۀ حیدرآباد هند در سال 1969 مطرح شده است. محمود تفضیلی، رایزن فرهنگی ایران، متن این سخنرانی 17 صفحه‌ای را ترجمه می‌کند. این ترجمه در مجلات بامشاد و امید ایران منتشر می‌شود (سبحانی، 1348، ص. 1-3). سبحانی بر این باور است که عبداللطیف هندی از دیدگاه مستشرقان تأثیر پذیرفته است. چه اینکه آنان برآنند با رد درس‌ناخواندگی رسول خدا (ص) و برشمردن معلمانی برای وی، اتصال ایشان با وحی را قطع کنند و قرآن را برآمده از تجلیات درونی ایشان و برگرفته از تعالیم اساتیدی بدانند که برای وی فرض می‌کنند (سبحانی، 1348، ص. 1-3). همین مسئله موجب می‌شود سبحانی با رویکرد کلامی و ناظر به سخنرانی فوق، این ادعا را نقد کند. سبحانی ریشۀ چنین ادعایی را غرب‌زدگی می‌داند که علاوه بر مظاهر زندگی مسلمانان، بر افکار و دیدگاه‌های آنها نیز اثر گذاشته است. وی با اشاره به اینکه مستشرقان با دوری جستن از تهمت‌هایی که ارباب کلیسا به پیامبر می‌زدند، پیامبر (ص) را در جایگاه یک نابغۀ اجتماعی معرفی می‌کنند. این توصیف که از نظر برخی از مسلمانان زیبا به نظر می‌آید، باعث می‌شود عده‌ای از آنان را تحت تأثیر این افکار قرار دهد. غافل از اینکه توصیف آن حضرت به نابغۀ اجتماعی، دنباله‌ای دارد و آن اینکه آن حضرت در محضر اساتید بزرگی کسب علم کرده و با سواد شده است که این چنین توانسته دنیای تاریک عربستان را روشن کند. این نوع توصیفات به دنبال جدا‌کردن آن حضرت از وحی الهی است. سبحانی ادعای باسوادبودن آن حضرت را معلول چنین اثرپذیری می‌داند (سبحانی، 1348، ص. 30-35). سبحانی بر این باور است که هندی ادعایش را با حدس و گمان پیش برده است؛ درحالی‌که آیات قرآن، روایات و اسناد محکم و قطعی تاریخی ثابت کرده‌اند که آن حضرت در هنگام نزول وحی بی سواد و امی بوده است (سبحانی، 1348، ص. 45-76). ازاینرو، نویسنده بر این باور است که برخی از استدلالات هندی از روی حدس و گمان بوده و دلائل نقلی و تاریخی وی نیز مقرون به اشتباه است (سبحانی، 1348، ص.130).
شیخ جعفر سبحانی در کتاب فروغ ابدیت نیز با رویکرد کلامی اما نه به‌صورت مستقل بلکه در خلال بیان رویدادهای تاریخی، آرای مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) را نقد کرده است. این اثر که ابتدا به صورت یادداشت‌هایی منتشر می‌شد، در میانۀ دهۀ چهل شمسی در قالب یک کتاب مستقل منتشر شد. مستند‌بودن اثر به منابع متقدم، نثر روان و جامعیت آن موجب شد این اثر با اقبال خوانندگان مواجه شود. نویسنده در مقدمۀ کتاب، یکی از اهداف خود را نقد دیدگاه مستشرقان ذکر کرده است (سبحانی، 1354، ج. 1/6). سبحانی رویکرد کلامی داشته و پاسخگویی به دیدگاه خاورشناسان، نقد غرض‌ورزی‌های آنان و نیز اثبات دیدگاه شیعیان در موارد اختلافی میان آنان با اهل سنّت را از اهداف خود ذکر کرده است (سبحانی، 1354، ج. 1/8). براساساین، در بخش‌های مختلف کتاب، دیدگاه و آرای مستشرقان را نقل و نقد کرده است. ازجمله این نمونه‌ها می‌توان به نقد دیدگاه مستشرقان درباره اسم پیامبر (ص) (سبحانی، 1354، ص. 127)، تعلیم گرفتن وی از بحیرا (سبحانی، 1354، ص. 142-144)، نابغۀ اجتماعی‌دانستن آن حضرت (سبحانی، 1354، ص. 130-131)، دین شمشیر معرفی‌کردن اسلام (سبحانی، 1354، ج. 2/503) اشاره کرد. همچنان‌که دیدگاه خاورشناسان دربارۀ وقایع میان قوم بنی بنضیر و پیامبر اسلام (ص) (سبحانی، 1354، ج. 2/509) و واقعۀ ازدواج پیامبر (ص) با زینب همسر مطلقۀ زید، پسرخواندۀ آن حضرت (سبحانی، 1354، ج. 2/528) را نیز نقد و بررسی کرده است. تذکر این نکته مهم است که عمدۀ نقدهای سبحانی بر مستشرقان در کتاب فروغ ابدیت نقد محتوایی است و کمتر از منظر روشی آنان را نقد کرده است.
رویکرد تاریخی-کلامی یک رویکرد تلفیقی و دوگانه است. این رویکرد به مورخ این امکان را می‌دهد که در عین پایبندی به روش تاریخ‌نگاری، بر باورهای کلامی خویش تحفظ داشته و از آنها تخطی نکند. این رویکرد عمدتاً از سوی کسانی اتخاذ می‌شود که زندگی پیامبر (ص) را در عین حالی‌که یک برهۀ تاریخی می‌دانند، به‌مثابۀ یک منبع معرفتی نیز آن را باور دارند. ازاینرو، با انگیزه‌ای مقدس و با به‌کارگیری روش تاریخی به سیره‌نگاری روی می‌آورند. اینان علاوه بر پایبندی به روش تاریخی، سعی می‌کنند از حدود باورهای کلامی تجاوز نکنند. نگارش سیره با رویکرد تاریخی-کلامی به این هدف صورت گرفته که اثر تألیفی هم از منظر روش‌شناسی پذیرفته شود و هم اینکه محتوای آن با مبانی دینی مخالف نباشد (یعقوب زاده و همکاران، 1396، ص. 130).
برخی از آثاری که در بازۀ زمانی پژوهش حاضر، آثار و آرای مستشرقان را نقد کرده‌اند، با رویکرد تاریخی-کلامی نوشته شده‌اند. مهم‌ترین اثری که عصر پهلوی دوم این شاخصه در آن لحاظ شده، دو مقاله «از ولادت تا بعثت» و «از بعثت تا هجرت» است که سید جعفر شهیدی آن را به درخواست مرتضی مطهری برای انتشار در کتاب محمد خاتم پیامبران نوشت که در سال 1347 حسینیۀ ارشاد آن را منتشر کرد. سید جعفر شهیدی در نگارش این نگاشته‌ها با رویکردی تاریخی-کلامی و در خلال مباحث، آرای مستشرقان را نقد کرده است. علاوه بر آثار سید جعفر شهیدی که نشان‌دهندۀ این رویکرد هستند، وی در آغاز مجموعۀ «از ولادت تا بعثت» با تأکید بر بشریت انبیای الهی می‌نویسد: تن آنان همچون تن دیگران است، اما روح ایشان از آنان جداست (شهیدی، 1347، ج. 1/173). این عبارت بیانگر رویکرد تاریخی-کلامی شهیدی است. چه اینکه نویسنده در عین آنکه به بشری‌بودن پیامبر و بستر تاریخی حیات وی توجه دارد، به اتصال وحیانی وی که پشتوانۀ باورهای کلامی است نیز اشاره کرده است. از سویی، بررسی ادبیات نویسنده و نیز نوع نگاه وی به گزاره‌های تاریخی و باورهای کلامی، نشان‌دهندۀ رویکرد تاریخی-کلامی وی هست. شهیدی با استناد به منابع تاریخی و براساس روش‌های مبتنی بر علم تاریخ، وقایع تاریخی را نقل و داده‌های آن را تحلیل و نتیجه‌گیری می‌کند. ازاینرو، در بحث تاریخ ولادت پیامبر، گزارشات تاریخی را نقد، بررسی و تحلیل می‌کند. روایت معروف پیامبر را که من در زمان پادشاه عادل متولد شدم از نظر سندی و متنی مخدوش می‌داند (شهیدی، 1347، ج. 1/177). البته شهیدی به منابع روایی نیز استناد می‌جوید (شهیدی، 1347، ج. 1/178). همچنان‌که با تکیه بر مبانی کلامی، معجزۀ ورود پیامبر (ص) به قبیلۀ حلیمۀ سعدیه و شیردار‌شدن وی و یا سبزشدن گیاهان را عجیب نمی‌داند؛ زیرا قرن‌هاست مغزهای متفکر با برخورداری از تعلیمات اسلامی، چراغ تازه‌ای فرا راه گمشدگان وادی شهوت و خودپرستی می‌آورند (شهیدی، 1347، ج. 1/179). وی علل انکار این معجزات را نگرش مادی و ضعف‌های درونی افراد می‌داند که چون خود ناتوان هستند فکر می‌کنند دیگران نیز از آوردن آنها عاجزند (شهیدی، 1347، ج. 1/180). شهیدی با همین رویه، مستشرقان را نقد می‌کند. وی با انتقاد از کسانی که سخن مستشرقان را به دلیل اینکه فرنگی هستند می‌پذیرد، می‌نویسد: ما هنوز بدان درجه از فقر علمی نرسیده‌ایم که غربیان بهتر از ما، به تاریخ ما و زندگانی پیشوایان دینی ما آگاه باشند (شهیدی، 1347، ج. 1/183). شهرت کتاب محمد پیغمبری که باید شناخت که پیشتر از آن سخن رفت، موجب می‌شود که شهیدی نیز به آن بپردازد. وی با استناد به منابع تاریخی که همه پیش از قرن چهارم هجری نوشته شده‌اند، گزارش کونستان گیورگیو که پیامبر (ص) را در کودکی یتیمی زجر کشیده، گرسنه و محروم از مزایای مادی به تصویر می‌کشد، رد می‌کند (شهیدی، 1347، ج. 1/181-182). او همچنین، گزارش گیورگیو که بحیرا را مانوی
می‌داند و این را قول به ابن هشام منتسب می‌کند، با مراجعه به ابن هشام که او را مسیحی می‌داند رد می‌کند و سپس می‌نویسد: آیا عبارت «مانوی بودن بحیرا» فقط به خاطر این آمده است که مسئلۀ یگانگی خداوند و جهانی‌بودن دین اسلام را تقلیدی از مانی بدانند!؟ (شهیدی، 1347، ج. 1/188). این عبارت حاکی از هوشمندی شهیدی در فهم پس‌زمینه‌ها و تبعات آرا و اندیشه‌های مستشرقان است.
در این نوشته، پس از بیان سیر تاریخی رویکرد انتقادی در مواجهه با آثار مستشرقان پنج اثر دقیق‌تر بررسی شد. پیشتر تذکر این نکته ضروری است که پرداختن به این آثار، به دلیل پررنگ بودن رویکرد انتقادی به آرای مستشرقان در این آثار و نیز تأثیرگذاری این آثار در دورۀ خود و پس از آن بوده است. همچنان‌که نویسندگان آثار از جایگاهی علمی در عصر خویش برخوردار بوده و به نگارش سیرۀ رسول خدا (ص) رویکردی تخصصی داشته‌اند. یکی از این آثار، کتاب محمد پیغمبر شناخته شده، نوشتۀ محمدعلی انصاری بود که آن را در نقد کتاب محمد پیغمبری که باید شناخت، منسوب به کونستان ویرژیل گیورگیو نگاشته بود. نویسنده با رویکرد کلامی، با تکیه بر مبانی کلامی، با بهره‌گیری از منابع حدیثی و تاریخی و در نمونه‌هایی استناد به آیات و لغت ولی با تأکید بر جنبۀ کلامی، این اثر را نقد کرده است. همچنان‌که همین رویکرد در سه اثر در مکتب وحی، راز بزرگ رسالت و فروغ ابدیت سه‌گانه‌های شیخ جعفر سبحانی به کار رفته است. بر خلاف دو اثر نخست که در نقد آثاری نوشته شده که از گفتمان مستشرقان متأثر بوده، فروغ ابدیت یک اثر تاریخی دربارۀ رسول خدا (ص) است که نویسنده در خلال بیان رویدادهای تاریخی به تناسب، آرای مستشرقان را نقد کرده است، اما اثر پنجمی که در این نوشتار به‌طور مستقل به آن پرداخته شد، دوگانۀ «از ولادت تا بعثت» و «از بعثت تا هجرت»، نوشتۀ سید جعفر شهیدی بود که بر خلاف آثار پیشین با رویکرد تاریخی-کلامی نگاشته شد. نویسنده در رویکرد تاریخی از روش تاریخی تبعیت می‌کند و بااینحال، مراقب است که از خطوط کلام تخطی نکند و به باورهای اصیل پایبند باشد. این دو نگاشته، در واقع متونی تاریخی بودند که نگارنده در خلال مباحث، آرای مستشرقان را نقد و بررسی کرده بود؛ بنابراین، می‌توان گفت در عصر پهلوی دوم با دو رویکرد کلامی و تاریخی-کلامی آثار، آرا و تألیفاتی از مستشرقان و یا تأثیرپذیرفتگان از آنان نگاشته شد که بعدها به‌منزلۀ پایه‌های نقد به آنان توجه شد.
در این اثر، صرفاً رویکرد انتقادی به مطالعات مستشرقان در سیرۀ نبوی (ص) در ایران عصر محمدرضاشاه بررسی شد. این نتیجه حاصل شد که رویکرد انتقادی به‌منزلۀ رویه‌ای مهم در نگارش سیرۀ نبوی (ص) دنبال شد. بااینحال، به نظر می‌رسد پرداختن به تأثیرات مستشرقان از منظر آرا و روش در سیره‌نگاری ایران معاصر، می‌تواند موضوعی باشد که جای بحث و بررسی مستقل داشته باشد.
[1] . Bausani
[2] . Anthony Wood
[3] . Samuel Clarc
[4] . این کتاب مجموعه ای از سخنرانی‌های کرلو نلّینو در دانشگاه مصر به زبان عربی ایراد کرده و خود نیز بعداً متن سخنرانی‌ها را به زبان عربی در قالب کتاب تدوین کرده و در 1911 در رم ایتالیا منتشر کرده است.
[5]. Constantin Virgil Gheorghiu
[6] . سبحانی در ادامۀ فعالیت‌های علمی‌اش در دهۀ پنجاه، کتاب 23 سال نوشتۀ علی دشتی که در واقع ردیه‌ای علیه اسلام دانسته شده (سبحانی، 1386، ص. 26) را نقد کرد.
)