نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه تاریخ، دانشکده معارف اسلامی، دانشگاه جامع امام حسین علیه السلام، تهران، ایران
2 استاد گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
The Zangids Uprising stands as one of the most significant movements in the mid-third century Hijri within the Abbasid Caliphate. Tabari's historical accounts serve as the primary and foundational source for understanding the events surrounding this uprising. The discussions regarding the developments of uprising and their portrayal in Tabari's History of the Prophets and Kings offer a promising avenue for research. This article specifically investigated how the Zangids Uprising was reflected in Tabari's historical narrative, employing a method of historical description and analysis.
The investigation concluded that Tabari's perspective centered on "defending the caliphate", emphasizing the importance of preserving its authority and rejecting any dissent or opposition. This viewpoint significantly influenced how the uprising and its developments were depicted in his history. This was evident in 3 key aspects: First, Tabari's accounts failed to address the dimensions, contexts, and potential ramifications of the uprising formation. Second, the uprising and its leaders were explicitly evaluated in a critical light. Third, the actions and activities of the Zangids were portrayed within a narrow framework characterized primarily by looting, destruction of settlements, and widespread slaughter.
Keywords: Zangian Uprising, Sāheb al-Zanj, Abbasid Caliphate, Tabari History.
Introduction
The Zangids Uprising (255-270 AH) stands as a significant socio-historical event in the Islamic world. Occurring at the northern tip of the Persian Gulf, specifically in the commercial port of Basra, this uprising unfolded over a span of 14 years and 4 months in the 3rd century AH. It is regarded as one of the most notable and thought-provoking occurrences of this period, particularly distinguished from other developments in the Islamic realm that were predominantly political and military in nature. The manner, in which historians have reflected on this event, warrants careful consideration. Additionally, the existing ambiguities surrounding the motivations, goals, and underlying reasons for the uprising highlight the necessity of examining its various dimensions.
Muhammad bin Jarir Tabari, a renowned historian of the 3rd century AH and the author of the influential work Tarikh al-Rosol wa al-Moluk, is among the first historians to provide a detailed account of the Zangids movement. Three key factors underscore the importance of analyzing Tabari's perspective on this uprising: First, Tabari lived during a period that closely followed the events in question, making him one of the nearest historians to the time of the incident. Second, he is the only historian, who has extensively documented the uprising, with subsequent historians relying heavily on his accounts for their discussions. Finally, Tabari confronts the leaders and actions of the uprising in a manner that diverges from his typical historiographical style.
This article explored how the Zangids Uprising was represented in Tabari's Tarikh al-Rosol wa al-Moluk, focusing on his narratives and reports from the uprising inception in Bahrain to its conclusion in Mokhtara. It sought to elucidate the actions and performance of the Zangids through the lens of Tabari's historical perspective.
Materials & Methods
This article examined the subject and research problem through 4 key axes. The first axis presented Tabari's scholarly persona and historiographical methodology, discussing the intellectual and social characteristics of his era, as well as his approach to historical writing. The second axis focused on how the Zangids Uprising was represented in Tabari's history, primarily avoiding other narratives regarding the uprising. The subsequent analysis concentrated on the unfolding events and developments of the uprising as depicted in Tabari's works. In the final axis, the article explored Tabari's persistent portrayal of looting, destruction, and violence in relation to the uprising, emphasizing that he framed the events within this context. By referencing primary historical sources and utilizing existing research, the study investigated the research problem and hypothesis through a method of historical description and analysis.
Research Findings
This study revealed several key insights regarding the Zangids Uprising as reflected in Tabari's Tarikh al-Rosul wa al-Muluk. The findings indicated that Tabari’s portrayal of the uprising was heavily influenced by his allegiance to the Abbasid Caliphate and his specific historiographical approach.
One-Sided Perspective: Tabari adopted a clear stance that supported the caliphate while rejecting the legitimacy of the Zangids Uprising. This bias was evident in his selective reporting, where he emphasized the negative aspects of the uprising—namely, looting, destruction, and violence—while largely neglecting its broader social and political contexts.
Limited Coverage of the Uprising Dimensions: The research findings showed that Tabari failed to explore the various dimensions and underlying causes of the uprising. His accounts lacked a comprehensive examination of the motivations, goals, and responses of the participants, leading to a one-dimensional narrative that focused solely on the destructive consequences of the uprising.
Focus on Abbasid Centrality: The analysis demonstrated that Tabari’s recounting of the uprising was predominantly centered on the actions and reactions of the Abbasid caliphate. This focus often sidelined external influences and the broader implications of the uprising within the Islamic world, illustrating a narrow interpretation of the historical events.
Destructive Nature of the Uprising: Throughout his historical narrative, Tabari framed the Zangids Uprising as a movement characterized primarily by chaos and violence. This portrayal reinforced the perception of the uprising as a threat to social order rather than a legitimate expression of dissent or a complex social movement.
Implications for Historical Understanding: The study concluded that while Tabari's account was invaluable as a primary historical source, it required careful interpretation. Researchers must consider the limitations of his perspective and seek additional narratives that might provide a more nuanced understanding of the Zangids Uprising, including its socio-political dimensions and its leaders’ motivations.
In summary, the findings indicated that Tabari's historiographical method significantly shaped his depiction of the Zangids Uprising, highlighting the need for further investigation into the complexities of this pivotal historical event.
Discussion of Results & Conclusion
This article investigated how the Zangids uprising was portrayed in Tarikh al-Rosol va al-Moluk. The significance of this research lay in the fact that Tabari's history was considered one of the most important sources on the Zangids uprising, with many older and newer studies drawing extensively from it. Notably, Tabari approached this event in a manner that diverged from his established historiographical methods, aligning instead with his religious beliefs and political discourse. He adopted a one-sided stance that fully supported the caliphate while rejecting the Zangids uprising, which could be summarized in 3 key points:
First, Tabari did not explore the various dimensions and potential perspectives of the uprising, omitting numerous reports related to the event. Rather than presenting a range of narratives, he offered a specific interpretation that decisively condemned the uprising using strong rhetoric.
Second, his account of the uprising was primarily centered on the actions of the Abbasid caliphate, reflecting developments that were directly connected to it. In Tabari's history, there were few discussions that engaged with external factors related to the Abbasid caliphate system in the context of the Zangids uprising.
Third, in line with his viewpoint, Tabari framed the actions of the uprising and its leaders as primarily characterized by looting, destruction, and widespread violence against cities and villages. Consequently, his portrayal suggested that the uprising was fundamentally a movement marked by devastation and bloodshed. The prevailing impression from Tabari's account was that the uprising was defined by themes of "looting, killing, and destruction" from beginning to end.
In conclusion, while Tabari's history emphasized a clear position and specific interpretation of the uprising, it was essential to consider the significant narratives throughout the stages of the uprising formation, continuation, and decline. These narratives provided a context that invited further reflection beyond purely political and military interpretations. Thus, examination of the Zangids uprising in Tabari's history warrants deeper inquiry and ongoing scholarly attention.
کلیدواژه‌ها [English]
در بررسی‌های تاریخی، آگاهی از رویدادهای مختلف سیاسی و اجتماعی از دریچۀ متون و منابع تاریخی حاصل میشود.[1] علاوهبراین، نوع نگرش به رویدادهای گذشته نیز به میزان درخور توجهی از نحوۀ انعکاس منابع متأثر است. متون تاریخی محصول قلم مؤلف بوده و به شکل اجتناب‌ناپذیری از علایق ذهنی و محیط اجتماعی وی تأثیر پذیرفته است. به‌بیان‌دیگر، هر متن تاریخی نشان‌دهندۀ نمایی از رخدادهای تاریخی از نگاه مؤلف آن است (احمدی، 1387، ص. 142-146).
قیام زنگیان (255-270 ه.ق) از رخدادهای مهم تاریخی-اجتماعی در سرزمین‌های اسلامی است که در رأس شمالی خلیج‌فارس، در محدودۀ بندر تجاری بصره، در قرن سوم هجری به وقوع پیوست و مدت چهارده‌‌سال و چهارماه ادامه یافت. حرکت مزبور، از رخدادهای برجسته و تأمل‌برانگیز در قرن سوم هجری به حساب می‌آید که با توجه به صورت و ماهیت آن-اعتراضی و جنبشی‌بودن- در میان سایر تحولات جهان اسلام، که عمدتاً رخدادهای سیاسی و نظامی بودند، متمایز است. توجه به این مسئله که مورخان چگونه این رویداد را انعکاس دادند، موضوعی شایان توجه است. علاوهبراین، وجود ابهامات دربارۀ انگیزه، اهداف و دلایل دیگر درباره قیام، توجه به ابعاد این حرکت را ضروری می‌کند.
محمدبن‌جریر طبری، مورخ نامور و نام‌آشنای قرن سوم هجری، صاحب کتاب معروف تاریخ الرسل‌والملوک، از نخستین مورخانی محسوب میشود که به حرکت زنگیان توجه ویژه‌ای داشته و تقریباً مباحث مفصلی را مطرح کرده است. سه عامل مهم در تاریخ الرسل‌والملوک پیرامون حرکت علی‌بن‌محمد وجود دارد که اهمیت و ضرورت بررسی موضوع را مشخص می‌کند:
نخست، طبری به لحاظ زمانی در دورانی می‌زیست که از نزدیکترین مورخان به زمان حادثه محسوب میشود.
دوم، طبری تنها مورخی است که در رابطه با قیام مطالب گسترده‌ای بیان داشته و تحقیقاً هیچ تاریخ‌نگار دیگری به اندازۀ ایشان به قیام نپرداخته است. البته طرح این مطلب بدین معنی نیست که طبری به‌طور کامل و جامع، مجموع تحولات و زوایای این حرکت را منعکس کرده، بلکه نسبت به دیگر مورخان، مطالب درخور توجهی را از ابتدای شکل‌گیری تا انتهای قیام بیان کرده است. نکتۀ مهم‌تر آنکه تقریباً تمامی مورخان بعدی، بخش عمدۀ مباحث‌شان دربارۀ قیام را از طبری اخذ کرده‌اند.
سوم، طبری از سبک و روش تاریخ‌نگاری معینی برخوردار است. مشخصاتی که در ادامۀ مقاله بدان اشاره خواهد شد. بااین‌حال، در رابطه با قیام زنگیان موضوع متفاوت است. طبری برخلاف شیوۀ تاریخ‌نویسی‌اش که کمتر قضاوت می‌کرد و روایات مختلفی را دربارۀ یک موضوع مطرح می‌کرد، دررابطهبا قیام زنگیان، موضع مشخص، قرائت و قضاوت قاطعی ارائه داده است. همچنین، مطابق رویۀ متعارف میان مورخان، طبری نیز براساس زمینه‌های سیاسی و نظامی، قیام را گزارش داده است. باوجود‌این، در لابه‌لای روایات طبری نکات مهمی وجود دارد که در تحقیقات جدید کمتر بدان توجه شده و بررسی و پرداختن به این روایات متعدد، که از ابتدای شکل‌گیری تا زمان سقوط قیام ذکر شده‌اند، می‌تواند زوایای تازه‌ای از قیام را پدیدار کند. نمونه‌هایی که با مباحث بسیاری از تحقیقات امروزی تفاوت دارد و لازم است بازنگری شود.
بر اساس این، سوال مطرح اینکه قیام زنگیان و تحولات مرتبط با پیدایش و تداوم آن، در تاریخ طبری چگونه انعکاس یافته است؟
آنچه به منزلۀ فرض مقاله ارزیابی شده است اینکه ماهیت و تحولات قیام در تاریخ طبری متأثر از اندیشۀ وی در دفاع از جایگاه خلافت بازتاب یافته. همچنین مغایر با روش تاریخ‌نگاری‌اش، متأثر از گفتمان دینی و اقتضائات سیاسیِ جاری، در طرد و رد قیام، نگرش یک‌جانبه‌ای داشته است.
پیشینۀ پژوهش
در رابطه با پیشینۀ تحقیقاتی موضوع، از نکات مهم و مرتبط با بحث اینکه در طول دوره‌های تاریخی معمولاً حرکت‌هایی که جنبۀ اعتراضی، جنبشی، قیام‌گونه، نهضتی و... داشتهاند، به دلایل مختلف، نوعی «ابهام و بی‌شفافیت» پیرامون ماهیت، مبنا، اهداف و انگیزه‌های آنها وجود دارد. قیام زنگیان نیز از این امر مستثنی نیست. دررابطهبا حرکت زنگیان، علاوه بر محدودیت‌ها در منابع قدیم، در متون تحقیقاتی نیز دیدگاه‌های موجود تعدد و تنوع لازم را ندارند. دررابطهبا ماهیت و اهداف قیام، مطالب زیادی ذکر شده که به استثنای یک تا دو نمونه، بسیاری از آنها صرفاً طرح ادعاهایی هستند که با داده‌ها و روایات معتبر تاریخی اثبات نشده‌اند؛ بنابراین با وجود برخی دیدگاه‌ها و نظرات دررابطهبا ماهیت و اهداف قیام، مباحث موجود خلاءهای درخور توجهی دارد. با تمرکز و دقت در متون اصلیِ تاریخی و جغرافیایی در عصر مزبور، به نظر می‌آید نکات تازه‌ای از قیام قابل برداشت است. بااین‌حال، از جمله آثاری که نزدیک به مسئلۀ پژوهش انجام گرفته، به نمونه‌های زیر می‌توان اشاره کرد.
نولدکه (Noldeke, 1982)، در اثر «sketches from Eastern history» قیام زنگیان را جنبش اجتماعی و شورش بردگان برای کسب آزادی‌های اجتماعی و حقوق انسانی می‌داند. در دیدگاه مزبور، غلامان و بردگان پدیدآورندگان اصلی قیام در نظر گرفته شده‌اند (همان). آنان که در شرایط طاقت‌فرسا و بسیار سخت معیشتی کار می‌کردند، علیه خلافت برای کسب عدالت اقتصادی و اجتماعی به پا خاستند. در این دیدگاه، تحلیل قیام به مقدار زیادی بر اساس شیوههای فئودالی و سیستم اقتصادی برده‌داری و انطباق آن با جامعۀ اسلامی صورت پذیرفته است. آژند (1364) کتابی با نام قیام زنگیان، آن را به جریان مذهبی تشیع مرتبط می‌داند. او بر این نظر است که این حرکت ماهیت شیعی داشت و وقوع آن در راستای اهداف و آرمانهای تشیع صورت پذیرفته است.
عبدالحی‌شعبان (1384) در مقالۀ «قیام صاحب‌الزنج؛ قیام بردگان یا شورش سیاه‌پوستی؟» آن را طغیان سیاه‌پوستان می‌شمارد. مقالۀ مزبور ضمن اشاره مختصر به اوضاع سیاسی مقارن با قیام، آن را تحلیل کرده و ضمن شمردن امکانات و تشکیلات قوی شورشیان و حضور گستردۀ عرب و سیاه‌پوستان در متن شورش و حتی رهبری آن، درصدد اثبات این موضوع است که قیام صاحب‌الزنج شورشی سیاه‌پوستی محسوب میشود.
شهریاری و فروزانی (1398) نیز در اثری با عنوان «تأثیر زمینه‌های اقتصادی دریایی خلیج‌فارس در پیدایش قیام زنگیان»، به زمینه‌های ارتباطی و نقش فعالان حوزۀ اقتصاد دریایی خلیج‌فارس در شکل‌گیری قیام زنگیان پرداخته است. در این مقاله، نویسنده با پرداختن به سیر تحولات اقتصاد دریایی خلیج‌فارس در قرن دوم و سوم هجری، با اشاره به خط تجاری میان خلیج‌فارس، بصره و بغداد، این فرضیه بررسی شده که حرکت زنگیان در ذیل تحولات اقتصادی خلیج‌فارس و در واکنش به ناآرامی‌های بغداد و آثار منفی که بر تجارت جنوب داشته، با هدف اصلاح و ثبات اوضاع بازرگانی منطقۀ تجاری مزبور صورت پذیرفته است. همچنین، موسوی سیانی (1401) در پژوهشی با عنوان «بازاندیشی روایت طبری از جنبش زنگیان؛ روایت‌شناسی نبرد صاحب‌الزنج و الموفق‌بالله عباسی» از جنبش زنگیان با عنوان رویدادی ذکر کرده که در معرض روایت‌پردازی ایدئولوژیک مورخان مسلمان قرار گرفت و به مثابۀ عنصری نابهنجار از فضای گفتمانی جهان اسلام طرد شد. تمرکز مقاله بر تبیین رخدادهای سالهای پایانی قیام، درگیری‌های نظامی میان موفق عباسی و صاحب‌الزنج است.
نوشتار پیشِرو به چگونگی انعکاس حرکت مذکور در متن تاریخ الرسل‌والملوک، به منزلۀ مهم‌ترین و اصلی‌ترین منبع قیام پرداخته است. این مقاله بر روایت‌ها و گزارش‌های طبری پیرامون قیام زنگیان از ابتدای شکل‌گیری در بحرین تا سقوط آن در مختاره تمرکز دارد و سعی کرده متناسب با نگرش طبری، اقدامات و عملکرد زنگیان را بیان کند. گرچه مسئلۀ اصلی طبری در طرد قیام و لعن رهبران آن بوده، داده‌ها و قرائن درخور توجهی از ابتدا تا انتهای قیام در روایات طبری وجود دارد که می‌تواند در عبور از برخی دیدگاه‌های مرسوم و متداول پیرامون قیام یعنی«شورش بردگان برای غارت و چپاول و یا بردگی دانستن قیام» نقش مؤثری ایفا کند.
1- شخصیت علمی و روش تاریخ‌نگاری طبری
1-1. زندگی و زمانه طبری
ابوجعفر محمدبن‌جریر طبری (225-310) از علمای مشهور قرن سوم هجری است که در حوزه‌های مختلف علوم دینی از چیره‌دستی و نبوغ بالایی برخوردار بود (ابن‌ندیم، 1348ق، ص. 326، حموی، بی‌تا، ج. 18/48). ثمرۀ تلاش‌های علمی، تتبعات و مسافرت‌های طبری، تألیفات متعددی بود که در زمینه‌های تفسیر و قرآن، نحو و حدیث، فقه و اخلاق، پزشکی، ریاضیات و تاریخ نگارش شده‌اند. دانشوری دانا و مصنفی بزرگ در حوزه‌های گوناگون علمی، عنوانی است که در رابطه با طبری ذکر میشود (ابن‌ندیم، 1348ق، ص. 326. حموی، بی‌تا، ج. 18/43-44). وجه علمی طبری، مبانی، نگرش و روش وی از ویژگی خاصی برخوردار بود که در ادامه بدان پرداخته خواهد شد.
از آنجایی‌که شخصیت و اندیشۀ طبری از محورهای اصلی این نوشتار است، لازم است به زندگی و زمانۀ وی و مؤلفه‌های تأثیرگذار در اندیشه و مبانی علمی ایشان اشاره شود. ابوجعفر محمدبن جریر طبری در عصری می‌زیستند که از مقاطع مهم جهان اسلام است. از یک طرف، اوج قدرت نظامی و شکوه سیاسی مسلمانان بود و از طرف دیگر، با برپایی نهضت تمدنی اسلام، دورۀ پررونق فعالیت‌های فکری و فرهنگی جهان اسلام به حساب می‌آید. در شهرها و نواحی مختلف قلمرو اسلامی، کلاس‌ها و جلسات درس و بحث، مکاتب و کانون‌های علمی متعددی رواج و رونق داشتند. به لحاظ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نیز تحولات تأثیرگذاری رقم خورده یا در حال وقوع بود. شکل‌گیریِ شخصیت و اندیشۀ طبری نیز در چنین فضایی اتفاق افتاد.
در سیر زندگی و مشخصات زمانۀ طبری، چند موضوع مهم در تکوین و تشکیل نظام فکری و اندیشه‌ای طبری تأثیرگذار واقع شد. نخست، سفرهای علمی متعدد ایشان به نواحی و سرزمین‌های مختلف اسلامی و حتی غیراسلامی-نظیر هند- بود که از یک طرف، ارتباط و آشنایی با علما و دانشمندان و فراگیر علم و دانش به توسعۀ موقعیت علمی وی منتهی شد. این مهم در گسترش دامنۀ علمی وی نیز- یادگیری علوم مختلف- موثر واقع شد. از طرف دیگر، سفرها و ارتباطات مذکور در قلمروی مسلمانان، به «اهمیت مسئله وحدت جهان اسلام و ضرورت حفظ انسجام آن در نگرش طبری» انجامید.
دوم، موضوع مهم دیگری که در نگرش و روش علمی طبری تأثیر گذاشت، به وضعیت عمومی و سیاسی جهان اسلام مربوط میشود. دستگاه خلافت عباسی بعد از یک دوره شکوه و عظمت، نیمۀ دوم قرن دوم و اوایل قرن سوم هجریAudisio,1931, p. 60) ، سوردل، 1375، ص. 124؛ (Philby, 1933, p. 73-78، از دهۀ سوم قرن سوم به بعد خلافت دچار اوضاع نابسامانی شد، به‌گونه‌ای‌که مقطع مزبور را باید یکی از «بحرانیترین دوره‌های خلافت» به حساب آورد (Waines, 1977,p. 282).
در این مقطع، به دلایل و انگیزه‌های مختلف سیاسی و نظامی، جغرافیایی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی، همچنین با توجه به ویژگی‌های شخصیتی خلفا و مخدوش‌شدن روابط سیاسی خلیفه و سایر عناصر حکومتی نظیر درباریان، دیوانیان و نظامیان، اختلافات و تنش‌های گسترده‌ای بروز کرد که دامنۀ آن از تختگاه دولت عباسی تا مناطق پیرامونی و نواحی مرزی خلافت را شامل میشد (Waines, 1977, p. 282- 285). در مقطع مزبور، قیام‌ها و حرکت‌های فراوانِ اعتراضی، استقلال‌خواهانه و تجزیه‌طلبانه‌ای به وقوع پیوست. فهرست طولانی از قیام‌ها در محدودۀ قلمرو خلافت عباسی از مصر، مدینه، شام، تا فارس، خراسان و طبرستان وجود دارد (ابنخلدون، 1363، ج. 2/420، 412، 429؛ طبری، 1375، ج. 14/6227 ؛ ابناثیر، 1371، ج. 17/179، 217، 239، 296؛ یعقوبی، 1371، ج. 2/507، 510-508، 518، 529، 530؛ مسعودی، 1374، ج. 2/543؛ ابنطقطقی، 1360، ص. 332-333).
موضوع سوم، به نقش و تأثیر خلافت عباسی به منزلۀ دستگاه رسمیِ سیاسی و دینی، در جهت‌دهی مباحث فکری و کلامی مربوط میشود. ضرورت وحدت سیاسی و دینی حول محور خلافت، موضوعی بود که دولت عباسیان در سلسلۀ مباحث کلامی و سیاسی در قالب آموزش رسمی، در جایگاه قرائت مشروع ترویج می‌دادند؛ بنابراین، علاوه بر موضع رسمی دولت، در میان بخش درخور توجهی از بزرگان فقهی و کلامی آن عصر نیز با وجود نقدهایی که پیرامون رهبری معنوی خلافت عباسی حتی در بین اهل سنت وجود داشت ولی از مسئلۀ «وحدت مسلمانان و ضرورت حفظ آن در قالب خلافت عباسی» دفاع میشد (متحده، ۱۳۹۴، ص. ۳۲-۳۱). طبری نیز در بغداد هوادار این اندیشه بود.
طبری مشروعیت حکومت عباسیان را به جهت تعلق‌های فکری و کلامی تأیید کرده (علیخانی و همکاران، 1390، ص. 3) و در مطالبش به نوعی از کنش‌های سیاسی و اجتماعی عباسیان هواداری کرده است (آژند، 1364، ص. 10). طبری به تعبیر روزنتال، متأثر از اقتضائات عصرش، نگرش حکومت مرکزی را منعکس و مطالب نامطلوب و مخالف عباسیان را حذف کرده است (روزنتال، 1365، ص. 157). نولدکه نیز کتاب تاریخ طبری را گرچه «جامع و کوششی فوق‌العاده در گردآوری مطالب» ذکر می‌کند ولی «تأثیر زیاد نگرش دینی و عقیدتی بر مطالب تاریخی و ضعف نقد تاریخی و تحقیق علمی» وی را نیز بیان می‌دارد (نولدکه، 1358، ص. 11).
برآیند مباحث اینکه در عصری که طبری در آن می‌زیست به اقتضای تحولات سیاسی و مشخصات اجتماعی و فکری که پیوند تنگاتنگی با یکدیگر داشتند، مسئلۀ وحدت در حوزۀ جهان اسلام ذیل دستگاه خلافت و دین رسمی آن، امری مسلم و قطعی بود و هرچیز که آن را مختل کند امری نامطلوب و ناشایست.
2-1 روش علمی
«علم حدیث و تفسیر» یکی از مهم‌ترین شاخه‌های علمی و دینی است که طبری با آن آشنایی داشته و بر اندیشه و روش تاریخ‌نگاری وی تأثیر ویژه‌ای برجای گذاشته است. از طبری در جایگاه مفسری بزرگ و آشنا به علم حدیث یاد میشود. امام‌المفسرین و رأس‌المفسرین لقبی است که به دلیل تخصص و تبحر طبری در حدیث، به وی داده شده و تفسیر وی نیز به ام‌التفاسیر معروف است (سیوطی، 1960م، ص. 30-31).
طبری در تاریخ‌نگاری بینش حدیثی داشت و پیش از آنکه در جایگاه «مورخی چیره‌دست» در نظر گرفته شود، محدث و مفسر زبردستی بود که اصول و روش حدیثی بر اندیشۀ تاریخ‌نویسی‌اش تأثیرگذار واقع شد (بیضون، 1979م، ص. 8). به‌بیان‌دیگر، طبری محدث مورخی بود که در کار نگارش تاریخ، محدثانه عمل می‌کرد. تبلور این امر در آثار تاریخی‌شان نمایان است.
مؤلف اخبارالرسل‌و‌الملوک به شیوۀ محدثان از روش روایی سود جست و تاریخ‌نگاری بر پایۀ اخبار و حدیث را به شیوۀ روایی به کمال رساند. وی با پرهیز از هرگونه نقد و تحلیل، تمامی روایات مختلف و گاه متباین دربارۀ یک واقعه را یکجا گردآوری و با درج سلسله اسناد هر رویداد، آن را از زمان شخص اول یا شاهد ماجرا ذکر کرده است. طبری مسئولیت خود را در آنچه که آورده بر عهدۀ راویان نهاده و متذکر شده که تاریخ جزو علوم عقلی نیست و راه اطلاع به اخبار گذشتگان فقط «گزارش خبر و نقل روایات» است؛ در نتیجه، نقدناپذیر بوده و راهی برای اثبات درستی و نادرستی آن وجود ندارد (طبری، 1352، ج. 1/6).
به گفتۀ طبری، تاریخ، علم به اخبار و احوال گذشتگان است. این مهم با «خبر و نقل» به دست می‌آید. به‌این‌ترتیب، از دیدگاه وی، تاریخ علم نقلی است نه عقلی و استدلالی. به همین خاطر طبری از اولین کسانی محسوب میشود که صورت وقایع‌نگاشتی را تکامل بخشید (روزنتال، 1365، ص. 68- 86). با عنایت به این رویکرد، متن تاریخ طبری به تعبیر مرحوم زرین‌کوب، مجموعه‌ای از داده‌ها است بدون آنکه کنکاشی در زوایای حوادث شده باشد (زرین‌کوب، 1388، ص. 68). بنابراین، روش طبری در تاریخ‌نگاری این‌گونه است که دررابطهبا موضوعات تاریخی، روایات گوناگون را آورده و داوری را به خواننده واگذار کرده است (آیینه‌وند، 1377، ج. 1/140).
2- نحوۀ انعکاس قیام زنگیان در تاریخ الرسل‌والملوک
1-2. عدم پرداختن به سایر روایت‌های پیرامون ماهیت قیام
اندیشۀ تاریخ‌نگاری طبری به شدت از گفتمان عقیدتی و سیاسی دستگاه رسمی حکومت متأثر است. وی مورخی خلافت‌محور و از طرفداران «مکتب خلفا» بود. در مکتب خلفا، شهرت عالمان به ارتباط‌شان با دستگاه خلافت است. در نظر آنان، با وجود نقد عملکرد خلیفه، ولی دستگاه خلافت می‌باید حمایت شود (متحده، 1394، ص. 34-35).
سیرۀ سیاسی و اندیشۀ تاریخی طبری در دفاع کامل از خلافت متجلی است. خلیفه و خلافت با هر نوع عملکردی-ولو ناصواب-در موضع «دفاع و ستایش» قرار داشت. در مقابل، هر حرکتی علیه خلافت، مشروعیت نداشته و بدون تردید «مردود، مزموم و محکوم به نفی و طرد» بوده است. همچنین مبارزه با خلیفه به مثابۀ «مبارزه با اسلام، خارج از دین و خلاف شرع» تلقی میشد. نگرش طبری به قیام زنگیان نیز از همین موضوع متأثر بود و زنگیان و سایر قیام‌کنندگان را «دشمنان خدا» معرفی می‌کند (طبری، 1375، ج. 15/6534، 6579، 6597). با وجود آنکه در رابطه با چرایی و ماهیت قیام، علل و انگیزه‌ها و شخصیت رهبر قیام، شبهات و خلاءهای زیادی وجود دارد فقط یک قرائت مشخص و روشن دربارۀ قیام وجود دارد.
در ذکر بیشتر مراحل تاریخی قیام، تحقیقاً در هیچ قسمتی از مطالب طبری نمونه‌ای یافت نمی‌شود که روایت‌های گوناگون پیرامون افراد و مسائل آن مطرح شده باشد. با وجود آنکه طبری از ابتدای شکل‌گیری تا زمان سقوط قیام را انعکاس داده، در هیچ جایی از مباحث کتاب مطالبی پیدا نمی‌شود که سایر دیدگاه‌ها راجع به رهبران قیام و ماهیت حرکتِ صورت‌گرفته آمده باشد. به‌عبارت‌دیگر، دررابطهبا قیام، به هیچ‌وجه تاریخ طبری میدان به‌تصویر‌کشیدن روایات گوناگون نیست. در این باره، نمی‌توان وی را مورخی که بیرون از حوادث و روایات ایستاده باشد فرض کرد؛ بنابراینا رویۀ حدیثی- تاریخیِ طبری پیرامون قیام زنگیان محو شده است.
2-2. قضاوت دربارۀ ماهیت قیام و رهبران آن
در رابطه با قیام زنگیان، طبری مغایر با رویه و روال معمول خود، مبنی بر بی‌طرفی کامل و امانتداریِ علمی عمل کرده است. برخلاف آنچه که گفته میشود، طبری حتی روایات معارض و مخالف با اعتقاد خودش را نیز بیان می‌کند و هیچگاه تسلیم گرایش این جریان یا آن جریان نمی‌شود ولی از ابتدا تا انتها به طور کاملاً مشخصی قضاوت کرده و با توجه به نگرشی که به قیام داشته موضع یکسانی در رد قیام اتخاذ کرده است. طبری از صاحب‌الزنج به منزلۀ «دشمن خدا» و «خائن» نام میبرد (طبری، 1375، ج. 15/6412- 6413-6414). طرفداران صاحب‌الزنج را به «فسق» و «فساد» یاد کرده و در جایی وی را «مخذول» مینامد (طبری، 1375، ج. 15/6397، 6422، 6534، 6536، 6539، 6579، 6597). در تمامی مطالبش پیرامون قیام، براساس همین موضع به نگارش مباحث پرداخته است.
بر این مبنا، طبری از اساس مخالف حرکت زنگیان بود. او آن را شورشی علیه خلافت، حکومت مشروع اسلامی دانسته و با لحن و بیان تندی به آن تاخته است. طبری مکرر و در جای‌جای کتاب رهبر قیام، علی‌بن‌محمد را خبیث، لعین، فاسق، فاجر و دشمن خدا و هوادرانش را اصحاب فاسق و خبیث معرفی می‌کند (طبری، 1375، ج. 15/6397، 6536، 6539، 6611، 6615، 6617، 6422).
طبری در رابطه با قیام مزبور، جانب‌دارانه هیچ نقد و خطایی را متوجه فسادها، اقدامات سیاسی و سیاست‌های اقتصادی خلافت ندانسته و در مقابل، کوچکترین اقدام تخریبی زنگیان را برجسته و بزرگ‌نمایی کرده است (طبری، 1375، ج. 15/6619)؛ در‌حالی‌که اقدامات سرداران خلافت در مقابله با این قیام که با تخریب، آسیب و قتل و کشتارهای زیادی همراه بود–حتی تخریب شهرها و مساجد متعلق به نیروهای زنگی-از آنها گذر کرده و آن را بی‌اهمیت و عادی نشان داده است. نظیر آنچه که در جریان تصرف و تخریب شهرهای منیعه، منصوره و مختاره رخ داد (طبری، 1375، ج. 15/6508، 6509، 6518، 6519، 6536، 6565-6568، 6580-6585، 6592-6596).[2]
1-2-2. موضع‌گیری تند طبری در رابطه با کشتن علی‌بن‌محمد و سرکوب قیام
یکی از مهم‌ترین مواردی که قضاوت و دشمنی طبری نسبت قیام و رهبر آن را نشان می‌دهد، به زمانی مربوط است که قیام شکست می‌خورد و رهبر آن به قتل می‌رسد.
در تاریخ الرسل‌والملوک آمده است که با حملات متداوم سپاهیان خلافت و قطع مسیرهای تجاری مختاره، نیروهای نظامی زنگی شکست خوردند، صاحب‌الزنج کشته شد و سرش را به نزد موفق آوردند «موفق به سجده خدا بر زمین افتاد به سبب نعمتى که بدو داده بود. ابوالعباس و سرداران و وابستگان موفق و غلامانش به شکر خداى سجده کردند و صداهایشان به سپاس خداى بلند شد» (طبری، 1375، ج. 15/6614).
طبری این‌گونه آورده که «مژدهرسان خبر کشته شدن فاجر را رساند. چیزى نگذشت که مژده رسان دیگرى بیامد که کفى همراه داشت و مىگفت کف اوست، یکى از سرداران نیز خبر را به نزد وى تأیید کرد. پس از آن غلامى از یاران لؤلؤ به تاخت بر اسبى بیامد که سر خبیث را همراه داشت و آنرا نزدیک موفق آورد که آنرا به جمعى از سرداران امان یافته نشان داد که آنرا بشناختند و موفق به سجده خدا بر زمین افتاد به سبب نعمتى که بدو داده بود. ابوالعباس و سرداران و وابستگان موفق و غلامانش به شکر خداى سجده کردند و خداى را بسیار ستایش کردند و سپاس گفتند. موفق دستور داد سر فاجر را بر نیزهاى نهند و مقابل وى نصب کنند که مردم آنرا بدیدند و درستى خبر کشته شدن فاسق را بدانستند و صداهایشان به سپاس خداى بلند شد. سر خبیث بر نیزهاى پیش روى موفق در کشتى نصب شده بود و با آن نهر ابوالخصیب را مىپیمود (طبری، 1375، ج. 15/6614).
در ادامۀ همین مطلب، طبری در راستای حمایت از اقدام نظامی خلافت و خوشحالی از قتل علی‌بن‌محمد، شعری از یحیی‌بن‌محمد اسلمی را با این مضمون ذکر می‌کند «سستی که در کار اسلام بود با پیروزی الموفق در نبرد نیرو بخشید...» (طبری، 1375، ج. 15/6618).
1-3. سیر رخدادها و تحولات قیام در تاریخ طبری
1-1-3. اقدامات علی‌بن‌محمد در بحرین: * قبل از شروع رسمی قیام
یکی از نکات مهم پیرامون قیام زنگیان، حضور علی‌بن‌محمد در بحرین و فعالیت‌های وی در آنجا است. برخلاف مباحثی که طبری در این رابطه داشتند در بیشتر تحقیقات موجود، مقطع مزبور را چندان بررسی نکردند یا اینکه صرفاً به آن اشاره‌ای داشتهاند. براساس تاریخ طبری، علی‌بن‌محمد در سال 249 هجری از سامرا وارد بحرین شد (طبری، 1375، ج. 14/6307). سامرا در آن زمان مرکز خلافت بوده و علی‌بن‌محمد نیز در دربار خلیفه منتصر (247-248ه.ق) حضور داشت که عازم بحرین شد Waines, 1977,301). ورود علی‌بن‌محمد به بحرین را باید مرحلۀ آغازین قیام و از مراحل مهم آن به حساب آورد که حرکت از آنجا شروع و شش سال بعد در سال 255 هجری به صورت رسمی در مسیر بغداد به بصره اعلان عمومی شد.
براساس تاریخ طبری، کلیۀ فعالیت‌های علی‌بن‌محمد در بحرین در دو منطقۀ جغرافیایی آنجا صورت پذیرفت: یکی در مناطق ساحل‌نشین و دیگری در نواحی بیابانی و در میان صحرانشینان بحرین. به گفتۀ مؤلف تاریخ الرسل‌والملوک، هجر اولین نقطۀ ساحلی بود که قیام از آنجا آغاز شد و «گروه انبوهی از مردم» از حرکت صورت گرفته حمایت کردند (طبری، 1387ق، ج. 9/410؛ تتوی قاضی، 1382، ج. 3/1602). بعد از مدتی، رهبران قیام وارد نقطۀ ساحلی دیگری از بحرین به نام احساء شدند. در آنجا نیز هواداران زیادی یافتند (طبری، 1387ق، ج. 9/410، 411).
طبری صراحتاً به این موضوع اشاره دارد که علی‌بن‌محمد در حمایت کامل «فعالان ساحل‌نشین» قرار داشت. به‌گونه‌ای‌که «حکمش میان آنها نافذ بود و به سبب وى با کسان سلطان نبرد کردند و در این نبردها بسیاری از آنها کشته شدند» (طبری، 1387ق، ج. 9/410). حتی هواداری بحرینی‌های ساحل‌نشین از علی‌بن‌محمد به اندازهای بود که برای وی خراج می‌گرفتند (طبری، 1387ق، ج. 9/410).
در این مرحله، طبری به افرادی اشاره دارد که همراه و هوادار علی‌بن محمد بوده (طبری، 1387ق، ج. 9/411) و از آن زمان به بعد، در جایگاه هستۀ اصلیِ پشتیبانی‌کننده، در مراحل مختلف قیام حضور و قعالیت داشتند. همین هسته، بسیاری از اقدامات و طرح‌های قیام را برنامهریزی و اجرا می‌کردند. از جملۀ این گروه، افرادی نظیر یحیی‌بن‌محمد ازرق معروف به بحرانی، یحیی‌بن‌ابی‌ثعلب و سلیمان‌بن‌جامع، بودند (طبری، 1387ق، ج. 9/411). همین گروه سایر نیازمندی‌های حرکتِ شروع شده را تأمین کرد.
2-1-3. فعالیت‌ها و اقدامات علی‌بن‌محمد در بصره قبل از اعلان رسمی
با عنایت به روایات طبری، از سال 249 تا 254 هجری، سازمان و هستۀ قیام به مقدار درخور توجهی در بحرین شکل گرفت و انسجام و تقویت آن در سالهای بعد و با حضور در بصره محقق شد. علی‌بن‌محمد به همراه دیگر نیروها و سران قیام در سال 254 هجری عازم بصره شدند. در تاریخ طبری علت واقعی عزیمت به بصره بیان نشده است.
با توجه به مجموع مباحثی که تاریخ طبری آمده دو نکته حائز اهمیت است: نخست وضعیت نابسامان بصره و تشدید منازعات گروه‌های سیاسی و فرق مذهبی و تنش‌های قبیله‌ای است (طبری، 1375، 14/6285؛ طبری، 1387ق، ج. 9/411). دوم، اشاره به این موضوع که با ورود علی‌بن‌محمد به بصره و شروع فعالیت‌ها، حاکم آنجا محمد بن رجاء حضاری، درصدد دستگیری وی برآمد. شماری از یارانش را دستگیر کرد و علی‌بن‌محمد نیز به همراه تعداد دیگری از هوادارانش به بغداد فرار کردند (طبری، 1375، ج. 14/6309). به گفتۀ طبری، رهبران قیام در مدت زمان اندکی که در بصره فعالیت داشتند ابتدا «کسى از مردم شهر اجابت وى نکرد» ولی در ادامۀ همان مطلب، آورده که شمار زیادی از مردم به علی‌بن‌محمد متمایل شدند (طبری، 1387ق، ج. 9/411). وی در تلاش بود با گروه‌های مردمی رابطه برقرار و آنان را به قیام ملحق کند (طبری، 1387ق، ج. 9/ 411؛ طبری، 1373، ج. 14/6309). نکته‌ای که در لابه‌لای روایات طبری وجود دارد اینکه با فعالیت‌های علی‌بن‌محمد در بصره، مخالفت و اعتراض مردمی علیه قیام گزارش نشده و تنها مخالفت و برخوردی که صورت گرفت توسط حاکم آنجا بود (طبری، 1387ق، ج. 9/412).
3-1-3. فرار علی‌بن‌محمد از بصره به بغداد
حضور رهبر قیام در بصره و فعالیت‌هایی که داشت باعث شد حاکم آنجا درصدد دستگیری وی برآید. این مسئله باعث شد تا به همراه یاران اصلی‌اش در سال 255 هجری به بغداد فرار کنند. علی‌بن‌محمد در بغداد خود را به احمدبن‌عیسیبن زید بن علی منتسب کرد (طبری، 1387ق، ج. 9/412). باوجود اطلاعات تاریخی اندک از فعالیت‌های علی‌بن‌محمد در بغداد، یک‌سالی که در آنجا حضور داشت فعالیت‌هایش را ادامه داد و افراد زیادی نیز به وی متمایل شدند (طبری، 1375، ج. 14/6310). از جمله این افراد جعفربن‌محمد صوحانى، محمدبن‌قاسم و دو نفر دیگر غلامان یحیى بن عبدالرحمن خاقانى، مشرق و رفیق بودند. علاوهبراین، در بغداد گروههایی از بصریان نیز به نیروهای قیام ملحق شدند (طبری، 1387ق، ج. 9/ 412- 413)؛ ماهیت و محتوای فعالیت‌هایشان مشخص نیست. آنچه که روشن است این که رهبران قیام در این مدت در بغداد مشغول فعالیت در راستای مقاصدشان بوده و مترصد فرصت مناسب برای پیگیریِ عملیِ برنامه‌هایشان بوده‌ا‌‌ند (طبری، 1387ق، ج. 9/412). آنان زمانی که در بغداد حضور داشتند اوضاع جاری بصره را زیر نظر داشته و مترصد بازگشت بدانجا بودند. ناآرامی‌های بصره، که طبری از آن با عنوان فتنه یاد می‌کند (طبری، 1375، ج. 14/6309)، عزل حاکم آنجا، آزاد‌شدن زندانیان و رهایی یاران علی‌بن‌محمد از زندان بصره باعث شد تا در رمضان سال 255 به همراه یاران و هوادارانش عازم بصره شوند (طبری، 1375، ج. 14/6309).
4-1-3. اعلان رسمی قیام
علی‌بن‌محمد در مسیر حرکت به سمت بصره، در محل معروف به برنخل در ناحیه مَفْتَحُ ** وارد (مسعودی، 1365، ص. 355) و در قصری به نام قصر قُرشی در کنار نهر عمود ساکن شدند (طبری، 1387ق، ج. 9/413). در این نقطه، اقدامات لازم را برای آغاز حرکت در پیش گرفتند.
در این منطقه شمار زیادی از نیروهای بصری به خصوص علی بن ابان مهلبی که در بصره به خدمت نهضت درآمده، از قبل در آن نقطه حضور یافتند و به جمع نیروهای قیام ملحق شدند (طبری، 1387، ج. 9/411). ابتدا چنان وانمود کردند که برای تجارت نمک آمده‌اند (ابناثیر، 1385ق، ج. 7/ 208؛ ابنمسکویه، 1379، ج. 4/ 398؛ طبری، 1375، ج. 14/ 6311؛ النویری، 1423ق، ج. 25/107). علی بن محمد با استقرار در این نقطه و تجمع تمامی یارانش و با کمک سایر عناصر محلی در رمضان سال 255 شروع رسمی قیام را اعلان کردند. آیۀ 111 سورۀ توبه به منزلۀ شعار قیام انتخاب شد. آن را روی پارچۀ حریری به رنگ سرخ و سبز نوشتند، بر سر یک پارو و در قایقی نصب کردند (طبری، 1387ق، ج. 9/413).
5-1-3. پیوستن بردگان به قیام زنگیان
یکی از نکات بسیار مهم و کلیدی از سیر تحولات تاریخیِ قیام زنگیان که در تاریخ طبری آمده، به زمان پیوستن بردگان به قیام مربوط میشود. برابر آنچه که به روشنی در تاریخ طبری آمده، غلامان و بردگان بعد از اعلان رسمی قیام به آن اضافه شدند. رهبران قیام " با تطمیع، وعده و وعیده دادن تا بکار بردن تهدید و زور" شمار درخور توجهی از بردگان مستقر در آن منطقه را به قیام ملحق کردند (طبری، 1387ق، ج. 9/413، 414؛ طبری، 1375، ج. 14/6307). به مدت نزدیک به 6 سال، از 249 تا 255 هجری، در تاریخ طبری هیچ ذکری از غلامان و بردگان نشده است. از این زمان به بعد است که بردگان و کارگرانِ سیاه‌پوست شاغل در حوزه‌های کشاورزی و باغداری بصره به قیام می‌پیوندند.
6-1-3. اقدامات زنگیان بعد از اعلان رسمی
براساس آنچه که در تاریخ طبری آمده، بعد از اعلان رسمی قیام، نیروهای زنگی شروع به تصرف نواحی مختلف کردند. تصرف شهرهای بصره، ابله، عبادان، اهواز، واسط، دراختیارگرفتن مسیرهای ارتباطی و نهرهایی که جنبۀ اقتصادی و مواصلاتی داشتند نظیر نهر ابوالخصیب و نهر بیان، نهر حسنی، نهر صالحی، نهر دبّا، نهر داوردانی و غیره از جمله نقاطی بودند که نیروها و رهبران زنگی بر آنان مسلط شدند و با کشتی و قایق پیوسته در این نهرها در رفت‌وآمد بودند (طبری، 1375، ج. 14/6333، 6334، 6335). طبری در قالب روایات و گزارش‌های متعدد به این موضوع پرداخته که نیروهای زنگی به رهبری علی‌بن‌محمد به‌طور دائم در تلاش و تکاپو برای تصرف مناطق و غارت مزارع، باغ‌ها، روستاها و قصرهای منطقۀ بصره بودند (طبری، 1375، ج. 14/6317، 6323، 6325، 6328، 6335، 6343).[3]
7-1-3. ساخت شهرها توسط زنگیان: منیعه، منصوره و مختاره
از دیگر موضوعات تأمل‌برانگیز در سیر تحولات قیام زنگیان در تاریخ طبری، ساخت شهرهایی بوده که در منبع مذکور انعکاس یافته است. این شهرها محل سکونت و فعالیت‌های زنگیان بوده و براساس گزارش‌های طبری، مسائل نظامی، سیاسی و اقتصادی مربوط به قیام در این شهرها انجام می‌پذیرفته است (طبری، 1375، ج. 15/6550-6553، 6554، 6584، 6607). در تاریخ طبری به سه شهر مهم زنگیان یعنی منیعه، منصوره و مختاره پرداخته شده که در ادامه به آن اشاره میشود.
بنا به گفتۀ طبری، زنگیان شهر منیعه را در سوق‌الخمیس (پنجشنبه بازار) در انتهای نهر براطق که یکی از مهم‌ترین نهرهای آن منطقه بود، احداث کردند (طبری، 1387ق، ج. 9/565). در گزارش طبری آمده که از روستاها و دهکدههای اطراف، غلات شامل گندم، جو و برنج‌های زیادی وارد شهر منیعه میشد و جمعیت زیادی نیز آنجا ساکن بودند. در جریان حمله و تصرف شهر توسط نیروهای خلافت، همۀ آن مواد و محصولات به دست ابواحمد افتاد (طبری، 1375، ج. 15/6508، 6509). همچنین در این شهر شمار زیادی کشتی استقرار داشت که با تصرف منیعه، کشتیهای زیادی در اختیار سپاهیان خلافت قرار گرفت (طبری، 1375، ج. 15/6508، 6509).
شهر دیگر منصوره بود که در مسیر ارتباط دریایی بصره و بغداد در ناحیۀ طهیثا واقع بود. سلیمان‌بن‌جامع و احمدبن‌جبایی، از سرداران و رهبران اصلی قیام، ریاست شهر و مأموریت حفاظت از آن را بر عهده داشتند (تتوی‌قاضی، 1382، ج. 3/1632). طبری اشاره داشته که منصوره شهری بزرگی بود که شدیداً کنترل میشد (طبری، 1375، ج. 15/6514). در جریان تصرف شهر توسط ابواحمد موفق، دستیابی به اموال و کالاهای زیادی یادشده همچنین محصولات فراوانی نظیر غلات و ... که همگی به تصرف نیروهای خلافت درآمدند (طبری، 1375، ج. 15/6518). روایت شده در شهر افراد زیادی ساکن بودند و در مدت 17روز سکونت، سپاهیان خلافت در منصوره هرچه کالا، انواع محصولات و اجناس در شهر بود را تصاحب کردند (طبری، 1375، ج. 15/6518).
مختاره مهم‌ترین و فعال‌ترین شهری بود که زنگیان در آن به کار و فعالیت اشتغال داشتند. همچنین مقر اصلی سکونت و فعالیت‌های زنگیان محسوب میشد. در این شهر نیز نظیر سایر شهرهای فعال زنگیان، از اوضاع درونی شهر و فعالیت‌های جاری آنجا گزارش بیان نشده است. تنها اطلاعات محدودی که از مختاره و دیگر شهرهای زنگیان وجود دارد به زمانی مربوط است که سپاهیان خلافت به آنجا حمله بردند. سلسلۀ عملیات نیروهای خلافت در مختاره برای سرکوب قیام باعث شد تا روایت‌هایی از آن شهر در تاریخ طبری انعکاس یابد (طبری، 1375، ج. 15/6524).
8-1-3. تحولات مربوط به مرحله پایانی: سرکوب قیام توسط خلافت عباسی
در تاریخ طبری بعد از شکل‌گیری قیام و تصرف مناطق و نواحی مختلف، عمدتا به غارتگری‌های زنگیان اشاره دارد که در بخش بعدی ذکر خواهد شد. وی سپس به عملیات‌های نظامی خلافت برای سرکوب نیروهای زنگی تمرکز می‌کند. در چندین مرحله، دستگاه خلافت با اعزام نیروی نظامی تلاش کرد تا حرکت زنگیان را سرکوب کند که در تمامی عملیات‌ها توفیقی حاصل نشد. مهم‌ترین و اصلی‌ترین موضوعی که با ذکر جزئیات به آن می‌پردازد عملیات گستردۀ ابواحمد موفق عباسی است.
براساس مطالب طبری، حمله به مواضع نیروهای زنگی خصوصاً تصرف شهر مختاره و بصره، «فرآیند طولانی و زمانبری» بود که مدت زمان زیادی- از سال 267 تا 269- طول کشید تا سپاهیان خلافت در تصرف مختاره و سرکوب نهایی قیام موفق شدند.
دشواری نبرد با زنگیان در تصرف شهر مختاره باعث شد تا ابواحمد موفق عباسی برای مقابله با آنها پادگانی- با نام موفقیه-احداث کند. در پادگان موفقیه انواع وسایل، امکانات، تجهیزات و خوراکی‌ها انبار شد. همچنین موفق عباسی «کسانی به خشکی و دریا فرستاد تا آذوقه به موفقیه برسانند و به عاملان خویش در اطراف نیز نوشته که مالها را به بیت المال وى فرستند» (طبری، 1375، ج. 15/6529). مجموع این نمونه‌ها، سختی کار و دشواری عملیات علیه زنگیان را نشان می‌دهد. نهایتاً قیام سرکوب شد و رهبران آن کشته شدند یا به اسارت درآمدند.
4-2. غارتگری، تخریب و کشتار: نگرش ثابت طبری پیرامون قیام
کشتار، چپاول، غارتگری و تخریب شهرها و روستاها یکی از محورهای اصلی است که مؤلف تاریخ الرسل‌والملوک دررابطهبا اقدامات زنگیان از ابتدا تا انتهای آن ذکر می‌کند و اینکه نیروها و رهبران قیام، پیوسته در اندیشه و تلاش برای کشتار مردم، غارت و ویرانی نواحی بودند. در ادامۀ این بحث سعی میشود با ذکر تعدادی از گزارش‌ها، نگرش وی پیرامون قیام مشخص شود.
در زمان شروع قیام در مسیر توسعۀ متصرفات، طبری به غارت دو ناحیۀ قادسیه و شیفیا اشاره دارد: «سالار زنگیان، دستورشان داد آن دو دهکده را غارت کنند که مالى گزاف از طلا و نقره و جواهر و زیور و ظروف طلا و نقره از آنجا غارت شد» (طبری، 1375، ج. 14/6323-6333) یا دربارۀ دهکدۀ موسوم به مهلبی آورده که «هر چه را در آن بود دستور به غارت آنها داد و بگفت تا آنرا بسوختند، سپس سوى دهکده‌ای دیگر به نام تنغت رفت. نزدیک دهکده فرود آمد و بگفت تا آنرا غارت کنند و بسوزند که غارت شد و سوخته شد. آنگاه بر کنار نهر مادیان برفت و در آنجا مقدارى خرما یافت و بگفت تا آنرا بسوزانند... پس از آن سالار زنگیان و یاران وى را از تباهى کردن در آن ناحیه کارها بود که از یاد کردن آن چشم پوشیدیم که چندان بزرگ نبود، اگر چه همه کارهاى او بزرگ بود» (طبری، 1375، ج. 14/6325). «... آنگاه برفت تا به محل زینبى رسید که بر کناره قندل بود، در غرب نهر، گروهى که در پادگان بودند همگی‌شان که نزدیک دویست کس بودند کشته شدند. سپس یارانش وارد روستای منذران شده و آنرا غارت کردند» (طبری، 1375، ج. 14/6333).
زمانی که رهبران قیام مترصد تصرف بصره بودند، آورده است که نیروهای زنگی آنجا را محاصره کردند و مانع فعالیت‌ها شدند. در آن وضعیت «به سبب رسیدن کالا و محصولات، گشایشی در کار مردم بصره اتفاق افتاد این خبر به خبیث رسید که مردم بصره گشایش یافتهاند و این بر او ناگوار بود ... یاران خبیث صبح و شب، مصرانه با مردم بصره به نبرد بودند. وقتى شوال این سال رسید، خبیث مصمم شد یاران خویش را فراهم آرد و به بصره هجوم برد و در خرابی آن بکوشد» (طبری، 1375، ج. 15/6410).
در ادامۀ سلسله تلاش‌های زنگیان برای تسلط بر بصره ذکر می‌کند که آنجا را ویران کرد و قتل و کشتار گسترده راه انداخت (طبری، 1375، ج. 15/6410-6415)، هر چه را در دهکدهها بود به غارت برد و هر چه توانست خون ریخت (طبری، 1375، ج. 15/6419) «با حمله به بصره، کشتار و غارت آنجا، دشمن خداى نیرو گرفت و ترس وى در دل مردم بصره جا گرفت که از پیکار وى بازماندند» (طبری، 1375، ج. 14/ 6335-6336- 6342). «یاران خبیث بدو گفتند که ما جنگاوران بصره را کشتهایم و در آنجا بجز ضعیفان قوم و کسانى که جنبشى ندارند نماندهاند به ما اجازه بده وارد بصره شویم ... پس از آن یاران خویش را به راست و چپ فرستاد. به وسیله آنها به دهکدهها مىتاخت و کشتکاران را مىکشت و اموالشان را به غارت مىبرد و چهارپایانشان را مىراند» (طبری، 1375، ج. 14/6343).
در رابطه با تصرف بصره نیز این‌گونه آورده است که در جریان تصرف بصره، زنگیان خانه‌ها را می‌سوزاندند و هرچه را که در آن بود به غارت می‌بردند و کسانى که آنجا بودند کشته مىشدند (طبری، 1375، ج. 15/6412). در یک نمونه بیان می‌دارد که: «زنگیان به کشتن دستگیرشدگان پرداختند. علی‌بن‌ابان آن روز وارد شد و مسجد جامع را سوخت و سوى کلاء رفت و از حبل تا پل را بسوخت. آتش به هر چه از انسان و دام و اثاث و کالا مىرسید در آن مىگرفت، آنگاه صبح و شب پیاپى مىآمدند و هر که را مىیافتند به نزد یحیی‌بن‌محمد مىکشانیدند هر که مالى داشت به اقرارش مىگرفت تا مالش را بگیرد و او را بکشد و هر که بىچیز بود او را مىکشت» (طبری، 1375، ج. 15/6416). در نکته‌ای درخور توجه، طبری ذکر می‌کند: «...کشتارى که یحیى کرده بود پسند و دلخواه وى بود و علی‌بن‌ابان مهلبى را به قصور منسوب مىداشت که در ناحیه بنى سعد از تباهى خوددارى کرده بود» (طبری، 1375، ج. 14/6413). «...یحیى در بصره ببود، خبیث به او نوشت و دستور داد که چنان وانماید که شبل را در بصره جانشین مىکند تا مردم آرام گیرند و نهانشدگان و آنها که به مالدارى شهرهاند نمایان شوند و چون نمایان شدند آزارشان کنند که به دفینهها و مال‌هاى خویش که نهان کرده‌اند رهنمون شوند. یحیى چنین کرد. هرروز جمعى را به نزد وى مىبردند، هرکس از آنها به توانگرى شناخته بود هرچه را داشت تصفیه مىکرد و او را مىکشت و هر که بىچیزى وى معلوم بود بیدرنگ کشته مىشد» (طبری، 1375، ج. 14/6417).
ادامۀ گزارش‌های طبری درباره اقدامات زنگیان در بصره آمده که «سالار زنگیان بیست‌وچهار کشتى که عازم بصره بودند را بگرفت که چون خبر اقدامات زنگیان و راه بریدنشان، به صاحبان کشتىها رسیده بود متفق شده بودند که کشتیهاى خویش را به هم ببندند ... چون خبر کشتیها به سالار زنگیان رسید و یاران خویش را سوى آن خواند و ترغیبشان کرد و به آنها گفت این غنیمت مهیاست... چیزى نگذشت که آنرا به تصرف آوردند و جنگاوران کشتیها را بگشتند و هر چه برده در آن بود به اسیرى گرفتند. از کشتیها مال‌هاى گزاف بىشمار به غنیمت گرفتند، که مقدار آن شناخته نبود سه روز آنرا به غارت یاران خویش واگذاشت سپس بگفت تا باقیمانده را براى وى جدا کردند» (طبری، 1375، ج. 15/ 6398- 6399).
در رابطه با منطقۀ ابله نیز بیان می‌کند که «سالار زنگیان پیوسته با مردم ابله نبرد می‌کرد. در شب چهارشنبه پنج روز مانده از رجب سال دویست و پنجاه و ششم، زنگیان از سمت دجله و نهر ابله وارد ابله شدند آتش در آنجا افتاد و بسوخت در ابله مردم بسیار کشته شدند و بسیار کس غرق شدند. غارتی‌ها را به تصرف آوردند» (طبری، 1375، ج. 15/6399-6400).
طبری علت اینکه چرا مردم عبادان تسلیم سالار زنگیان شدند را این‌گونه ذکر می‌کند: «سبب آن بود که وقتى زنگیان یاران خبیث با مردم ابله چنان کردند، دل‌هاى مردم عبادان سستى گرفت و بر جان‌ها و حرمت‌هاى خویش بیمناک شدند تسلیم شدند و شهر خویش را به وى تسلیم کردند که یاران وى وارد آن شدند و هر چه برده آنجا بود بگرفتند و هر چه سلاح بود به نزد وى بردند که میان یاران خویش پخش کرد» (طبری، 1375، ج. 15/6400).
در رابطه با تصرف اهواز نیز آورده است که «وقتى یاران خبیث ابله را گرفتند در اهواز طمع بست و مردم آنجا در مقابلشان ثبات نکردند وارد شدند کشتند و سوختند و غارت کردند و ماوراى آن را ویران کردند» (طبری، 1375، ج. 15/6401). در زدوخوردهای میدانی نیز بیان می‌دارد رهبران زنگی حتی اسیران را نیز به قتل می‌رساندند «چون صبح شد دستور داد تعقیبشان کنند که چنین کردند و اسیرانى بیاوردند با سرهایى که همه اسیران را بکشت» (طبری، 1375، ج. 14/6326).
در مراحل پایانی قیام و زمانی که موفق عباسی به نیروهای زنگی حمله کرد، بخش عمدۀ روایات طبری در جانب‌داری از خلافت و مخالفت با قیام (اقدام مشروع خلافت در دفع شر و فتنه مخذول، فاجر و خبیث) انعکاس یافته است (طبری، 1375، ج. 15/6606-6618). در یک نمونه و در توجیه و تأیید برخورد موفق عباسی علیه گروهی از زنگیان که تسلیم شده بودند، اشاره دارد این نگرانی دربارۀ آنها وجود داشت که «کسانى از آنها بمانند و مایه زحمت اسلام و مسلمانان» شوند (طبری، 1375، ج. 15/6615).
نتیجه‌گیری
در این مقاله، چگونگی انعکاس قیام زنگیان در تاریخ الرسل‌والملوک بررسی شده است. اهمیت پژوهش حاضر بدین خاطر است که تاریخ مزبور از مهم‌ترین منابعی محسوب میشود که به قیام زنگیان پرداخته است و بیشتر منابع قدیم و تحقیقات جدید، بخش عمدۀ مطالب‌شان را از این کتاب اخذ کرده‌اند. موضوع شایان‌توجه اینکه، طبری مغایر با روش تاریخ‌نگاری که بدان شناخته میشد و متناسب با اندیشۀ دینی و گفتمان سیاسی و اجتماعی‌اش به این رخداد پرداخته است. طبری با اتخاذ موضعی یک‌طرفه در «جانب‌داری کامل از خلافت و رد قیام زنگیان» اقدام کرده که در قالب سه نمونه ذکر میشود:
نخستین نمونه، مؤلف تاریخ الرسل‌والملوک به ابعاد و زوایای احتمالی دیگر قیام نپرداخته و گزارش‌های متنوعی را از این رخداد ذکر نکرده است. وی به‌جای آنکه روایات متعدد پیرامون قیام را بیان کند، به قرائت معین و موضع‌گیری مشخصی دربارۀ آن پرداخته و با ادبیات تند و قاطع، قیام را رد کرده است. دوم، ذکر سیر تحولات قیام با محوریت خلافت عباسی و اقدامات آنها جریان یافته است. به بیان دیگر، بخشی از تحولات قیام که در پیوند با خلافت است، در تاریخ طبری انعکاس یافته است.
سوم، متناسب با نگرش طبری، کلیۀ اقدامات و عملکرد قیام و رهبران آن در طول دوران قیام، ذیل غارتگری شهرها و روستاها، چپاول اموال و ویرانی‌های گستردۀ مزارع و مسیرها آمده است. درواقع با مطالعۀ قیام مزبور در تاریخ طبری، به منزلۀ حرکتی سرشاری از خرابی، کشتار و نابودی در ذهن متبادر میشود؛ بنابراین براساس مطالب تاریخ طبری، برداشت نهایی این است که ماهیت قیام به روشنی مشخص نیست و آنچه که برجستگی دارد از ابتدا تا انتهای آن «غارتگری، کشتار و ویرانی» گزارش شده است.
در پایان ذکر این نکته لازم است که گرچه محور اصلی مباحث تاریخ طبری بر مبنای موضع روشن و قرائت معینی که از قیام دارد تمرکز یافته، با عنایت به روایات درخور توجه در تاریخ مزبور در مقاطع تشکیل، تداوم و سقوط قیام، زمینه‌ای فراهم می‌آید که می‌توان به نمونه‌هایی فراتر از قرائت‌های صِرف سیاسی، نظامی، غارتگرایانه و ... اندیشید. ازاین‌رو، پرداختن به نحوۀ بازتاب قیام در تاریخ طبری شایستۀ توجه و تتبع بیشتر است.
پی‌نوشت‌ها
* . بحرین در قلمرو اسلامی، از سرزمین‌هایی به حساب می‌آید که به لحاظ موقعیت جغرافیایی و سابقۀ تاریخی ویژگی‌های خاصی دارد. بحرین در امتداد سواحل غربی تا جنوبی خلیج‌فارس واقع شده و متشکل از نواحی ساحلی و بیابانی، همچنین جزایر متعدد است. این سرزمین با کرانه‌های جنوبی خلیج‌فارس و پس‌کرانۀ شرقی شبه‌جزیره همسایه است. بحرین برخلاف اینکه منطقه‌ای نسبتاً کوچک است ولی همیشه اهمیت درخور توجهی داشته و منشأ تحولات مهم سیاسی، تجاری و فکری-فرهنگیِ بوده است. محدودۀ بحرین از بصره تا عمان ذکر شده است. از بحرین با عنوان منطقۀ ساحلی جنوب خـلیج فـارس، یاد شده که حـدفاصل بصره تا بحرین امروزی را شامل میشد. در برخی متون«سراسر کرانه‌های جنوبی خلیج فارس از بصره تا عمان به نام بحرین شناخته میشد» (قزوینی، 1373، ص. 124).
بحرین از یک سابقۀ تمدنی و قدمت تاریخی طولانی برخوردار بوده و اهمیت تاریخی آن از دوره‌های کهن و هزاره‌های قبل از میلاد (وثوقی، 1384، ص. 18-32) تا اعصار جدید را شامل میشود. دو ویژگی بسیار مهم، جهت‌دهنده تحولات بحرین بوده است: یکی، به لحاظ موقعیت مطلوب ارتباطی و واقع شدن در مسیر مهم ارتباط دریایی است. خط ارتباطی خلیج‌فارس که یکی از مسیرهای معتبر و پررونق بین‌المللی میان شرق و غرب و محل تردد کشتیهای تجاری بوده است. همچنین، یکی از توقف‌گاه‌های اصلی کشتیها و کاروان‌های بازرگانی خلیج‌فارس بوده است (دریایی، 1382، ص. 47-53). بخش درخور توجهی از تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بحرین از این امر متأثر است.
علاوهبراین، به لحاظ جغرافیایی و ارتباطی، بحرین در یک نقطه بسیار مهمی واقع شده و با نواحی و سرزمین‌های بسیار مهم تمدنی و تاریخی نظیر ایران، بین‌النهرین، شبه جزیره و ... مرتبط است و امکان ارتباطی و دسترسی بسیار مناسبی با سرزمین‌های دور و نزدیک دارد.
دوم، بحرین، به لحاظ اقتصادی نیز وضعیتی خوبی داشت. آب شیرین و زراعت، صید مروارید و مرجان (از جمله مواردی بود که به این سرزمین اهمیت بیشتری بخشیده بود. این موضوع باعث شده بود بازرگانی علاوه بر جنبۀ ارتباطی، انگیزۀ تجاری کافی نیز برای توقف و فعالیت در این سرزمین داشته باشند. «بارانداز خلیج‌فارس» از عناوینی بود که به بحرین اطلاق شد (سیف افجه‌ای، ١٣٨١، ص. ٢).
بر اساس این، فعالان بازرگانی خلیج‌فارس با هدف توقف و تجارت در این سرزمین و نیروهای سیاسی نیز علاوه بر اهمیت اقتصادی، به جهت مرکزیت بحرین، آن را پایگاه دریایی ارزشمندی می‌دانستند. مجموع این ویژگی‌ها باعث شده بود تا از این سرزمین به‌منزلۀ «سرزمینی آباد و سرزمین زندگی» یاد شود (مقدسی، 1361، ج. 1/133). مجموع این نمونه‌ها باعث شده تا همیشه درخورتوجه عناصر و نیروهای محلی، منطقه‌ای و حتی فراتر از آن باشد و تلاش و رقابت دائمی برای تسلط بر آنجا صورت بگیرد.
در سدۀ دوم و سوم هجری نیز بحرین همچنان یکی از نواحی مهم و تأثیرگذار به حساب می‌آمد و تحولات جاری آن، متأثر از مؤلفه‌های ارتباطی، اقتصادی و فکری-فرهنگی آن سرزمین بود. در پژوهش پیشِرو، عمدتاً نواحی هجر و احسا، عمدتاً حوزه‌های ساحلی و نه بیابانی آن، مدنظر است.
**. ناحیه مفتح نقطه ای بود که در کناره شرقی رود دجله واقع شده و در میان بصره و واسط قرار گرفته بود (حموی بغدادی، 1995م، ج. 5/163) افراد و گروه‌های زیادی در انجا سکونت داشتند و همچنین چندین دهکده در آن محدوده قرار داشت. مفتح یکی از نواحی بصره به حساب می‌آمد و موقعیت آن به گونه‌ای بود که به اهواز و اُبله نزدیک بوده و در مسیر رودهای مهم معقل و ابی‌الاسد قرار داشت (حموی بغدادی، 1995م، ج. 5/163؛ سهراب، بی تا، ص. 213). منابع اشاره به عمران و آبادانی آن منطقه داشتهاند. مفتح به لحاظ اداری یکی از نواحی بصره به حساب آمده است (مقدسی، 1361، ج. 1/77).
[1] . درخور ذکر است علاوه بر منابع و متون تاریخی، ابزارهای دیگری نیز برای شناخت تاریخی وجود دارد، ولی اسناد و کتب از منابع رایج آن به حساب می‌آیند.
[2]. وجه دیگر نگرش خلافت‌محوری طبری این بود که عمدتاً به تحولات مرتبط با خلافت تمرکز دارد و به رویدادهای غیر از آن کمتر توجه میشود. در تاریخ‌الرسل‌و‌الملوک، قیام زنگیان به منزلۀ موضوع مستقل جدای از خلافت، مطرح نشده و اینکه مؤلف به‌منزلۀ یک مورخ، درصدد بررسی زوایای آن برآید چنین مبنایی برای پرداختن به قیام صورت نپذیرفته است. بخش عمدۀ مطالب متن مذکور پیرامون زنگیان به روابط و تحولات مرتبط با خلافت-به خصوص مرحله پایانی قیام- مربوط میشود.
علاوهبراین، تاریخ‌الرسل‌و‌الملوک، همان‌گونه که از نام آن پیدا است، به تاریخ پادشاهان و پیامبران پرداخته و تمرکز اصلی نویسنده، در ثبت رویدادها و تحولات سیاسی و نظامی متمرکز است (باز، 2001م، ص. 54). در رابطه با زنگیان نیز جنبه‌های سیاسی و نظامی برجسته‌تر دیده شده و محوریت بخش عمده مطالب پیرامون رخدادهای نظامی و سیاسی است.
[3]. در قسمت بعد اشاره خواهد شد.
)