نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 دکترای تخصصی گروه تاریخ اسلام، دانشکده مرکزی، دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
During the Qajar era, Iran's growing engagement with foreign nations led to Guilan being designated as a border territory, primarily due to its unique geographical conditions. The region's fertile soil and abundant water resources for agriculture attracted significant political and commercial interest from abroad. As Guilan's prominence increased in political, commercial, and social spheres during this time with multiple foreign consulates established in Rasht, the local population experienced a notable influx of foreign nationals. This foreign presence and support for their citizens' interests in Guilan led to various outcomes, including some residents accepting foreign citizenship. This socio-political issue prompted protests from a coalition of freedom advocates and open-minded locals in Guilan, leading the Qajar government to implement measures aimed at preventing the persistence of this phenomenon. This study employed a historical approach and a descriptive-analytical method to explore the adoption of foreign citizenship among Guilan's populace during the Qajar period from 1882 to 1921 AD (1300-1339 AH). It investigated the emergence of this phenomenon, elucidating both the efforts of foreign entities to recruit Guilan citizens and the Qajar government's measures to mitigate this societal trend. The research findings identified key factors contributing to residential migration, including the influx of foreign nationals to Guilan, extensive support from governments like Russia and the Ottomans for their citizens, inadequate support from the Qajar government for local residents, and the poor conduct of governors and local leaders.
Keywords: Iran during the Qajar Era, Relations between Iran and Russia, Relations between Iran and the Ottoman Empire, Guilan during the Qajar Era, Change of Citizenship.
Introduction
During the Qajar era, particularly from the Naserid period (1848-1896 AD), the land of Guilan gained considerable importance in Iran's foreign relations and for foreign governments. The construction of the Rasht-Tehran gravel road facilitated the movement of political and commercial representatives from foreign countries through the Caspian Sea and towards Tehran. Guilan's strategic geographical location and fertile land made it a gateway to Europe. This, in turn, led to a significant influx of foreign nationals into the province. The establishment of various foreign government consulates in Guilan, including those from Russia, England, France, and the Ottoman Empire, and the consuls' support for their citizens, strengthened the positions of these foreign nationals in the region. As the presence of foreign nationals in Guilan increased, an intriguing socio-political phenomenon emerged during the Qajar period - the change of nationality by a portion of Guilan's population. This was an unprecedented occurrence as some residents sought to place themselves under the protection of foreign governments by changing their citizenship, while maintaining their presence and residence in Iran and Guilan. This phenomenon created problems and difficulties for the society and residents of this part of Iran, warranting historical investigation and study of its various dimensions. The present study aimed to explain and interpret the various factors and reasons behind the emergence of this socio-political phenomenon, as well as its social consequences for the society of Guilan during the Qajar era, based on historical sources.
Materials & Methods
This research adopted a historical approach and employed a descriptive-analytical method to investigate the phenomenon of Guilan's residents accepting foreign citizenship during the Qajar period from 1882 to 1921 AD (1300-1334 AH). The study examined the efforts of foreign governments to increase their nationals among the people of Guilan, as well as the measures taken by the Qajar government to prevent this social phenomenon. Examining the reasons and factors behind the acceptance of foreign citizenship in Guilan Province and its consequences could shed light on an important aspect of the challenges faced by the Qajar government during this period of Iran's history. However, written documents had not paid much attention to the problems related to the phenomenon of citizenship change in Guilan during this time. Therefore, this study relied on historical documents from the Qajar period, as well as archival documents related to the issue of foreign citizenship, to investigate these issues and problems. The aim was to study the adoption of foreign citizenship as an emerging social phenomenon in Guilan during the Qajar era based on archival and primary source materials. This necessitated an examination of the actions of the Qajar government and the policies of foreign governments in Guilan Province.
Research Findings:
The findings of this research indicated that several factors contributed to the change of citizenship among the people of Guilan during the Qajar period:
ajar rulers’ behaviors towards the people of Guilan, including imposing heavy taxes and supporting foreigners to purchase real estate in Guilan, despite the prohibition law, which led to disputes and conflicts between the rulers and the provincial authorities of Guilan over land acquisition.
The inappropriate behaviors of landowners, who often leased their agricultural lands to foreigners to avoid heavy taxes, which caused problems for the Guilani citizens as the new foreign landowners acted according to their own regulations to maximize profits, disregarding the status of the local population.
The all-round support provided by foreign governments to their citizens' illegal activities in Guilan, which strengthened the positions of foreign nationals and weakened the Iranian government's ability to support its own citizens, causing frustration among the local population.
The significant presence of foreigners in Guilan, which led to tensions between domestic and foreign nationals over civil, financial, and commercial issues, ultimately resulting in the detriment of the Qajar government and Iranian citizens.
The consequences of this phenomenon of citizenship change included the increasing number of foreign nationals in Guilan, stabilization of the positions of foreign countries in the region, and creation of divisions and conflicts among the people of Guilan.
Discussion of Results & Conclusion
The findings of this documentary research indicated that during the Qajar era, the economic and political importance of Guilan province provided the basis for a large influx of foreign nationals to the region. Foreign consulates and representatives actively supported the positions of their citizens in Guilan, providing them with comprehensive assistance to obtain greater economic and political benefits. The support provided by foreign governments to their nationals, along with the collaboration of some Qajar rulers, officials, and agents of the Ministry of Foreign Affairs in helping foreign citizens acquire property in Guilan, contributed significantly to this phenomenon. Additionally, the mistreatment of local residents and landowners by the rulers and authorities coupled with the lack of comprehensive support from the Qajar government towards its own subjects and nationals led some people of Guilan to change their citizenship and accept those of foreign countries, including Russia and the Ottoman Empire. While the Qajar government made efforts to prevent these problems, the encouragement and assistance provided by some rulers, scholars, and landowners ultimately led to the escalation of the phenomenon of citizenship change among the people of Guilan, demonstrating the complex interplay of political, economic, and social factors that shaped this emerging issue during the Qajar period.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
سرزمین گیلان عصر قاجاری، بهویژه از دورۀ ناصری (حک:1264 ـ 1313ق/1848 ـ 1896م) به بعد، با ساختن راه شوسۀ رشت ـ تهران، از اهمیت درخور توجهی در مناسبات خارجی ایران و نیز نزد دولتهای بیگانه برخوردار شد. سهولت در رفت و آمد نمایندگان سیاسی و تجاری دول بیگانه ازطریق دریای خزر و نیز به تهران ازطریق راه شوسۀ رشتـتهران، گیلان را به دروازۀ اروپا تبدیل کرد. بیگمان، زمین حاصلخیز ولایت گیلان برای کشاورزی از یک سو و موقعیت جغرافیایی متمایز آن در میان دیگر ولایات ایران در این دوره از دیگر سو، در تبدیل گیلان به دروازۀ اروپا نقش مهمی داشت و این امتیازات، ورود گستردۀ اتباع بیگانه به ولایت مذکور را در پی داشت. تأسیس کنسولگریهای مختلف دولتهای بیگانه ازجمله روسیه، انگلیس، فرانسه و عثمانی در گیلان و حمایت کنسولها از اتباع خود، باعث قدرتمندی اتباع مذکور در ولایت شد. با قدرتمندشدن اتباع بیگانه، پدیدۀ اجتماعیـسیاسی جالب و تأملپذیری در گیلان دورۀ قاجاری پدیدار شد که از آن با عنوان «تغییر تابعیت بخشی از اهالی گیلان» یاد میشود که در ادوار پیشین سابقه نداشت. درواقع تلاش برخی از ساکنان گیلان برای قراردادن خود در تحتالحمایة دولتهای اجنبی ازطریق تغییر تابعیت و نه ازطریق مهاجرت و سکونت در اراضی و قلمروی دولتهای بیگانه، بلکه به موازات استمرار حضور و سکونت در ایران و گیلان، دلایل تاریخی خاص خود را داشت و در عین حال ، معضلات و مشکلاتی را برای جامعه و ساکنان این بخش از سرزمین ایران پدید آورد که مستلزم بررسی و مطالعۀ تاریخی ابعاد مختلف آن است؛ از این رو، پژوهش حاضر میکوشد تا عوامل و دلایل مختلف ظهور و بروز چنین پدیدهای را با ابعاد اجتماعی و سیاسی تبیین و پیامدهای اجتماعی آن را برای جامعۀ گیلان در دورۀ قاجاریه، براساس منابع تاریخی بررسی و تحلیلی کند. ذکر این نکته لازم است که بررسی دلایل و عوامل پذیرش تابعیت دول بیگانۀ اهالی در ولایت گیلان و تبعات آن، بخش مهمی از مسائل پیشروی دولت قاجار در این مقطع از تاریخ ایران را هم روشن میکند. با این اوصاف، در منابع مکتوب مدون، به مسائل و مشکلات مربوط به پدیدۀ تغییر تابعیت مردم گیلان در این دوره چندان توجهی نشده است. از این رو، اسناد تاریخی دورۀ قاجاریه و دربارۀ موضوع پژوهش حاضر، اسناد آرشیوی مرتبط با مسئلۀ تابعیت خارجی در این دوره، راهگشای بررسی این موضوع و مسائل است. از این رو، کوشش شده است تا براساس اسناد آرشیوی و نیز برخی مدارک دست اول، تابعیت خارجی یک پدیدۀ اجتماعی نوظهور در گیلان دورۀ قاجاریه باشد و بررسی شود. آشکار است که چنین کاری، مستلزم بررسی اقدامات دولت قاجار و سیاستهای دول بیگانه در ولایت گیلان است.
پیش از پژوهش حاضر، پژوهشی در زمینۀ تغییر تابعیت اهالی گیلان در دورۀ قاجاریه انجام نشده است؛ اما در برخی مطالعات، دربارۀ تغییر تابعیت ایرانیان در ممالک دیگر بحث شده است که از جملۀ آن به مقالۀ «بررسی تغییر تابعیت اتباع ایران و عثمانی و واکنش دولت ایران نسبتبه آن، در فاصلۀ سالهای 1900 ـ 1922م/1317 ـ 1341ه ق از خلال منابع و اسناد ایران»، نوشتۀ دهقاننژاد و همکاران (1395) اشاره میشود. در مقالۀ مذکور، به مجاورت دو حکومت ایران و عثمانی و نارضایتی اتباع دولتیان از وضعیت مملکت خویش و مهاجرت به مملکت مقابل و تغییر تابعیت بررسی شده است. نویسندگان مقاله، مهاجرت افراد و تغییر تابعیت آنان را در مملکت بیگانه بررسی کردهاند؛ اما در پژوهش حاضر، تغییر تابعیت اهالی گیلان در خود ولایت بررسی و تبیین شده است. مقالۀ دیگری با عنوان «تابعیت و هویت ایرانی بنیکعب در کرانۀ خلیجفارس در بین ایران و عثمانی»، نگاشتۀ شاهین و سپهوند (1399) به پذیرش تابعیت دولتهای ایران و دیگر دول از سوی طوایف بزرگ و قدرتمند براساس منافع اشاره دارد. کار پژوهشی دیگری که از آن یاد میشود، مقالهای با عنوان «بررسی تحلیلی استملاک دو جانبۀ اتباع ایران و عثمانی 1921 ـ 1890م/1340 ـ 1308ق»، نگاشتۀ نورائی (1389) است. نویسندۀ مقاله به مباحثی مانند جغرافیای تملک اتباع بیگانه، چگونگی تملک و ثبت، انواع و تعدد مالکیت و مشکلات استملاک توجه میکند و همچنین اطلاعات مفیدی را دربارۀ وظایف کارگزاری امور خارجه و کنسولگریها در ولایات ارائه میدهد. مدخل «تابعیت خارجی» تألیف دانشپژوه در دانشنامۀ جهان اسلام (1393)، پژوهش دیگری است که معنای لغوی و اصطلاحی و جایگاه آن در حقوق بینالملل و همچنین به تابعیت در اسلام و نیز به جایگاه آن در دورههای مختلف تاریخی از زمان پیامبر اسلام تا دورۀ حاضر بررسی شده است. با وجود انتشار پژوهشهایی از این قبیل، تاکنون راجع به مسئلۀ پذیرش تابعیت خارجی اهالی گیلان بهطور مستقل پژوهش نشده است. از این رو استفاده از اسناد و منابع آرشیوی، بخشی از خلأ اطلاعاتی موجود دربارۀ مسئلۀ تابعیت خارجی در گیلان را مرتفع میکند. بر این اساس در این پژوهش، از اسناد موجود در مرکز اسناد وزارت امور خارجه استفاده شده است.
مسئلۀ تغییر تابعیت در گیلان عهد قاجاری
تابعیت (Citizenship) در اصطلاح، به رابطهای سیاسی و معنوی گفته میشود که شخص را به دولت معینی مرتبط میکند، بهطوری که حقوق اصلیاش از همین رابطه ناشی میشود (جعفری لنگرودی، 1372، ص. 135). بررسیها نشان میدهد که تغییر تابعیت به دلایل مختلفی انجام میشود که از جملۀ آن به حمایت یا حمایتنکردن دولتها از اتباع خود اشاره میشود (دهقاننژاد، 1395، ص. 33 ـ 58؛ دانشپژوه، 1393، ج. 6/4-9). اتباع خارجی به سه گروه تقسیم میشوند: گروه اول کسانی بودندکه ملیت مستقیم کشور خاصی را داشتند، متولد و دارای پدر و مادری از همان کشور بودند؛ گروه دوم افراد غیر ایرانی بودند که به دلایلی تابعیت کشوری دیگر را داشتند، اما در ایران زندگی میکردند؛ گروه سوم، ایرانیانی بودند که یا از یک سو والدین آنها تابعیت کشوری دیگر را داشتند و یا اساساً بهطور کامل ایرانی بودند، ولی تابعیت کشوری دیگر را به دست آورده بودند. به هر روی، این گروه سوم بودند که هم تعدادشان زیاد بود و هم در بسیاری از موارد، تابعیت دوگانۀ آنها نامعلوم بود و در برخی، در حد ادعا ماند (نورائی، 1389، ص. 150). از این نظر، رابطۀ فرد و دولت سیاسی است و از قدرت حاکمیت دولتی ناشی میشود که فرد را از خودش میداند (مدنی، 1372، ص. 33). در دورۀ قاجاری نیز، تا حدودی ایرانیان با پدیدۀ تابعیت آشنایی داشتند و کم و بیش کلیۀ کسانی که در جغرافیای ایران زندگی میکردند، خود را تابعِ دولت مرکزی، یعنی دولت قاجاریه میدانستند. با این اوصاف، تحولات به دارالمرز دانسته شدن گیلان در این دوره منجر شد و شرایط خاص و متفاوتی را از نگاه و نگرش ساکنان این منطقه به امر تابعیت به وجود آورد. شرایط خاص گیلان ازنظر تجاری، سیاسی و اجتماعی و تأسیس کنسولگریهای مختلف، با ورود چشمگیر اتباع بیگانه به این دیار، بهویژه شهر رشت، مرکز گیلان، همراه شد (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1329ق، ک25، پ8، س37). این تحول از این جهت حائز اهمیت است که مردم گیلان بهصورت ملموس حمایت دولتهای قدرتمند و بیگانه از اتباع خود و منافع آنها را مشاهده میکردند، این حمایتها بهگونهای بود که در برخی مواقع، خطاهای بارز و آشکاری از اتباع این دولتها سر میزد، دولتهای مذکور با تمام توان و قدرت خود، از آنها در مقابل اتباع ایرانی حمایت و دفاع میکردند (همان، سال 1328ق، ک25، پ10، س 108). این در شرایطی بود که دولت ایران در برابر کارهای غیرقانونی اتباع بیگانه، واکنش مناسب و مطلوب اتباع و رعایای خود را نشان نمیداد و بیشتر ناگزیر بود از کنسولگریهای این دولتها درخواست کند تا اتباع خود را از کارهای غیرقانونی بازدارند (همان، 1327ق، ک25، پ32، سند11؛ همان، 1328ق، ک25، پ10، س 108؛ همان، 1328ق، 18، 19، 19.1؛ همان، 1329ق، ک25، پ8، س37؛ روزنامۀ گیلان، 1328). در این بین، اهالی گیلان که حمایت کامل دولتهای بیگانه را از اتباع خود مشاهدۀ میکردند و در مقابل اقدامنکردن جدی دولت ایران در حمایت از مردم گیلان در برابر بیگانگان، بهمثابۀ ضعف جدی به شمار میآمد. افزون بر این، دولت مرکزی علاوه بر اینکه در برابر اتباع بیگانه و حتی زیادهخواهیهای آنها اقدام مؤثری نمیکرد، حتی مردم در برابر حکام و مالکان گیلان نیز خود را بدون حامی میدیدند، این در حالی بود که در برابر فشارهای ناشی از مالیاتهای سنگین نیز، احساس ناتوانی داشتند. از این رو، بهتدریج این اندیشه بین گروهی از مردم گیلان رایج شد که برای رهایی از این شرایط تبعیضآمیز همراه با تحقیر، تابعیت دولتهای قدرتمندی چون روس و عثمانی را بپذیرند (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1326ق، ک26، پ1، س19؛ نیکتین، 1356، ص. 163). با این اوصاف، ابعاد مختلف تغییر تابعیت گروهی از اهالی گیلان در این مقطع تاریخی، ابعاد و دلایل مختلفی داشت که از جملۀ آنها به موارد ذیل اشاره میشود:
الف) عوامل تغییر تابعیت در گیلان
رفتار حکام با مردم گیلان و مسئلۀ تابعیت خارجی
در عصر قاجاری، حاکمان گیلان بیشتر از سوی پادشاه منصوب میشدند و با توجه به اختیارات و استقلال عملی که از آن برخوردار بودند، اقدامات و سیاستهای آنها در اوضاع کلی گیلان و مردمان آن، تأثیر بسزایی داشت. به همین دلیل نیز در این دوره، از برخی از حاکمان گیلان بهدلیل حسن رفتار به نیکی و از برخی دیگر از آنها بهدلیل اقدامات نامطلوب، به بدنامی یاد میشود (روزنامۀ گیلان، 1329). در اسناد موجود، حتی از چند نایبالحکومه در برخی ولایات، مانند انزلی و لنگرود نام برده شده است که گیلان را ملک اختصاصی خود میدانستند و درواقع، طرفدار دولتهای بیگانۀ قدرتمند بودند و به همین دلیل نیز، با در پیش گرفتن اقدامات زیادهخواهانه و با گرفتن مالیاتهای سنگین، مردم را تحت فشار، شکنجه و آزار قرار میدادند. آنها بخشی از مالیاتها را برای حکومت مرکزی میفرستادند و سهم بیشتری را برای خود نگه میداشتند (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1324ق، ک12، پ10، س62؛ نیکتین، 1356، ص. 162). چنین شرایطی در تمایل مردم محلی برای تغییر تابعیت خود، تأثیر زیادی داشت. کارگزار مهام خارجۀ گیلان در 13 ذیالقعدۀ 1326 ه ق / 7 دسامبر 1908 م در گزارش خود دربارۀ شرایط بندر انزلی به وزارت امور خارجه، به این واقعیت اشاره کرده است که بهعلت نبودن کارگزار در انزلی برای رسیدگی به کار اتباع خارجی و داخلی و ظلم نایبالحکومه به مردم، با هدف جمعکردن مال و اموال برای خودش، خیلی از اتباع داخلی با ترک تابعیت ایران، تذکرۀ روس گرفتهاند (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1326ق، ک26، پ1، س19؛ نیکتین، 1356، ص. 163)، حتی در برخی مواقع، علما نیز برای پرداختنکردن مالیات، مدعی تابعیت دول بیگانه بودند؛ ازجمله سید مرتضی شریفالعلمای گیلانی که تابعیت دولت عثمانی را پذیرفته بود (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1330ق، ک27، پ42، س2؛ تصویر سند شمارۀ 16).
وابستگی برخی از حکام به دولتهای قدرتمندی چون روس، در فزونیگرفتن تغییر تابعیت مردم گیلان در این زمان تأثیر زیادی داشت. با وجود دستورالعملهای اعلامشده از پایتخت دربارۀ ممنوعیت فروش اراضی و اجارۀ بیش از اندازۀ املاک به اتباع خارجی، حکام در مواردی، توجه چندانی به این خواست دولت مرکزی نمیکردند تا جایی که بنا بر گزارش کارگزاری مهام خارجۀ انزلی در 13 رمضان 1328ق/8 سپتامبر 1910م، برخلاف دستورالعملهای فوق، حکام در قبال دریافت پول و مزایا از دولت روس، تن به امضای اسناد معاملات ملکی میدادند. بنابر گفتۀ کارگزار خارجۀ انزلی، سرحد مهم انزلی و طوالش با اجازه و امضای حکام و روحانیان، به تصرف دول بیگانه درآمده بود و بهواسطۀ اسنادی که اتباع خارجی در دست داشتند، دیگر گرفتن املاک از آنها مشکل و حتی محال شده بود (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1328ق، ک25، پ41، س32). نصرتالله خان طالشی ملقب به «عمیدالسلطنه» و «سردار امجد» (1262 ـ 1332ق/1846 ـ 1914م)، نایبالایاله طوالش ازجمله افراد وابسته به دولت روس به شمار میرفت و از ارتکاب ظلم و ستم نسبتبه اهالی طالش، کوتاهی نمیکرد. نصرتالله خان، اشخاصی را که با او مخالفت میکردند، به زنجیر میکشید و یا در زیر چوب هلاک میکرد. او مالیاتهای سنگینی را بر مردم تحمیل میکرد و هرکسی که توان و امکان پرداخت این مالیاتها را نداشت، کشته میشد. با افزایش ظلم و ستم نصرتالله خان، حدود چهارصد خانوار رعیت کرگانرودی از تعدیات او، ترجیح دادند به روسیه مهاجرت کنند (آدمیت و ناطق، 1398، ص. 379-380). او حتی در ایام استبداد صغیر، به حکم امیر بهادر و به اتفاق محمدعلی خان معروف به آقا بالاخان سردار افخم (حک: 1326 ـ 1327 ه ق/1908 ـ 1909م)، حاکم گیلان در 1326ق/1908م، با یک فوج ممقانی و سوارۀ شاهسون با دو توپ، عازم کرگانرود شدند، مردم را هدف گلوله قرار دادند و اموال آنها را به غارت بردند. سردار امجد، طالش را ملک مطلق خود و مردم را غلام خود میدانست. او با چنین تصوری، از اختیارات خود، حتی املاک طالش را به تاجرباشی رسمی روس، به نام شهبازیانس اجاره داده بود و همین کار باعث شورش مردم علیه او شده بود (روزنامۀ گیلان، 1329). در چنین شرایطی، بهواسطۀ اختلاف ملکی بین اهالی طالش و سردار امجد، اهالی بهشدت خواستار اخراج او از ولایت بودند (همان). با توجه به شرایط آشفتۀ گیلان، اهالی عریضهای در 6 جمادیالثانیه 1333ق/ 21 آپریل 1915م با امضای 73 تن، برای وزیر امور خارجه ارسال کردند. آنها در این عریضه، خاطرنشان کردهاند که اوضاع گیلان بهواسطۀ اعزام حاکم جوان و کمتجربه، دچار آشفتگی شده است تا جایی که تمامی اجناس پس از پیروزی انقلاب مشروطه، بهشدت گران شده است، کسی قدرت خرید ندارد و بسیاری از گیلانیها بهسبب این وضعیت پیشآمده، تغییر تابعیت دادهاند (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1333ق، ک42، پ99، س8).
اختلافات خوانین برخی از ولایات گیلان، ازجمله خوانین طوالش به نامهای ولی خان و الهیار خان بر سر تصاحب املاک، از مسائل دیگری بود که اهالی به آن دچار بودند. خان جدید اسالم از توابع طالش به نام ولی خان (1308ق/1891م)، بازاری را خراب کرده بود که خان سابق (الهیار خان) آن را ساخته بود. ظلم و ستم ولی خان باعث شده بود بسیاری از مزارع خالی از سکنه باقی بماند (حسامالسلطنه، 1346، ص. 28-29). در لنگرود هم بر اثر فشار مالیاتی و دخالت حاکم در همۀ کارهای رعایا، رعایا از قریۀ قاسمآباد از محال رانکوه فرار کرده بودند (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1323ق، ک25، پ5، س15). انتخابنکردن مباشرین لایق از طرف حکام هم، باعث بروز مشکلات برای اهالی گیلان میشد. مباشرین کسانی بودند که از طرف حاکم، محصول و یا مالیاتی را از زارع دریافت میکردند. بنابر گزارشها، برخی از این مباشرین بهقدری ظالم بودند و در گرفتن حق حاکم زیادهروی میکردند که زارع در پایان فصل برداشت محصول، چیزی برای خرج سالانۀ خود نداشت (روزنامۀ انجمن ملی-ولایتی گیلان، 1325).
رفتار مالکان اراضی و تشدید تمایل به تغییر تابعیت اهالی گیلان
با توجه به اینکه بیشتر دارایی و ثروت گیلان بر پایۀ کشاورزی بود، داشتن ملک از امتیازات ویژه به حساب میآمد؛ از این رو، مالکان از گروههای توانمند جامعۀ گیلان به حساب میآمدند. مالکان گیلانی یا بهشخصه با بهکارگیری گروهی از رعایا در اراضی خود به کار کشاورزی روی میآوردند و یا اینکه آنها را به اشخاص دیگر اجاره میدادند و در زمان برداشت محصول، حاصل به دست آمده را با مستأجر تقسیم میکردند (رابینو و لافون، 1373، ص. 144؛ روزنامۀ انجمن ملی-ولایتی گیلان، 1325). با این اوصاف، در بیشتر مواقع مالکان برای رهایی از ظلم حاکمان بهسبب وضع مالیاتهای سنگین بر املاک و تصرف املاک آنان، اراضی کشاورزی خود را در روستاها اجاره میدادند و خودشان در شهرها سکونت میگزیدند (نیکتین، 1356، ص. 163؛ رابینو و لافون، 1373، ص. 144). در چنین شرایطی، مالکان گیلانی بیشتر ترجیح میدادند اراضی خود را به اتباع خارجی اجاره دهند و همین دلیل نیز، مالکیت جدیدی به نام «مالکیت اتباع خارجی» را در این منطقه پدیدار میکرد. ظهور مالکان و مستأجران جدید از اتباع خارجی در گیلان، باعث بروز مشکلات زیادی برای اهالی گیلان شد. مالکان و مستأجران جدید تبعۀ خارجی که بیشتر از اتباع عثمانی و روس بودند، بهسبب حمایت دولتهای متبوع خود، به قوانین حکومت قاجاریه توجهی نمیکردند و به دلخواه خود و در جهت به دست آوردن سود بیشتر، عمل میکردند (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1328ق، ک25، پ10، س108؛ همان، 1328ق، 18، 19، 19،1؛ همان، 1329ق، ک25، پ8، س37؛ همان، ک25، پ32، س11؛ روزنامۀ گیلان، 1328). این در حالی بود که اجارۀ املاک به اتباع خارجه بهقدری افزایش پیدا کرده بود که در 14 ذیالقعدۀ 1327ق / 27 نوامبر 1909م، وزرات امور خارجه طی نامهای به وزارت داخله، مسئلۀ افزایش اجارۀ املاک گیلان به اتباع خارجه را مطرح کرده و از وزیر امور داخله، علت آن را جویا شده بود. در این نامه از وزیر داخله خواسته شده بود تا مسائل منجرشده به این شرایط را بررسی کند و راهکارهایی را برای ممانعت از اجارۀ اراضی کشاورزی به اتباع خارجی مدنظر قرار دهد (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1327ق، ک25، پ4، س10؛ همان، کارتن 25، پ32، س1). نکتۀ درخور توجه دیگر این است که در برخی از اسناد موجود، به تغییر تابعیت مالکان گیلانی اشاره شده است (همان، 1328ق، ک26، پ29، س24 ـ 25)؛ به عبارت دیگر، بهدلیل اینکه برخی از مالکان گیلانی تبعیت خارجه را پذیرفته و تحت حمایت دولتهای بیگانه بودند، املاک خود را به اتباع خارجی اجاره میدادند (همان).
اجارۀ املاک گیلان به اتباع خارجه از طرف مالکان گیلانی، سبب بروز مشکلات بسیاری برای رعایای گیلانی شد. مشکل مذکور به این صورت بود که مالکان، اراضی کشاورزی خود را، که در برخی مواقع شامل یک یا چند ده میشد، اجاره میدادند و اهالی آن ده هم، جزء نیروی کار آن مستأجر ، مالک جدید و تبعۀ خارجه محسوب میشدند (همان، 1328ق، ک26، پ29، س41؛ تصویر سند شمارۀ 9). در این مواقع، رعایا تحت ظلم اشخاص اتباع خارجه قرار میگرفتند. با توجه به اینکه اتباع خارجه تحت حمایت دولتهای قدرتمند بودند، دولت ایران بهراحتی نمیتوانست از رعایای اتباع داخلی در مقابل زیادهخواهیهای آنها حمایت کند؛ از این رو، با وجود اینکه دولت ایران به رعایت حقوق اتباع داخلی تأکید میکرد، ولی اتباع خارجی به ممنوعیتها هیچ وقعی نمینهادند. همانطور که قبلاً گفته شد، با وجود ممنوعبودن اجاره و خرید املاک گیلان از طرف اتباع خارجه، باز مبادرت به این کار میکردند؛ البته اتباع خارجه برای انجام این کار، علاوه بر داشتن حمایت دولت متبوع خود، حمایت علما و برخی از حکام گیلانی را هم داشتند. برای همین بهراحتی به اهداف خود نائل میشدند (همان، 1327ق، ک25، پ32، س11؛ همان، س12؛ همان، س5؛ همان، پ5، س6؛ همان، پ4، س10؛ همان، 1328ق، ک25، پ10، س108؛ همان،1330ق، ک26، پ60، س1 ـ 2).
حمایت همهجانبۀ دول بیگانه از اتباع خود در گیلان
حضور کنسولگریهای مختلف دولتهای بیگانه ازجمله روسیه، عثمانی، فرانسه، انگلیس و دیگران که از دولتهای قدرتمند محسوب میشدند، زمینۀ سکونت اتباع خارجی پرشماری را در گیلان عصر قاجاری فراهم آورده بود. بنابر اطلاعات موجود در اسناد، از میان دولتهای مذکور، دو دولتِ روسیه و عثمانی از اهمیت خاصی برخوردار بودند و بیشتر اتباع خارجی در گیلان، از اتباع این دو دولت به شمار میرفتند (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1328ق، ک34، پ16، س19؛ همان، 1326ق، ک26، پ27، س3؛ همان، س2). در این بین، بهواسطۀ ضعف دولت مرکزی ایران در مواجهه به دولتها و اتباع خارجی، در مواقعی که مشکلات و دعاوی بین اتباع داخلی و خارجی رخ داده و حتی اگر آن خطا و مشکل از جانب اتباع خارجی بود، دولت ایران و وزارت داخله نمیتوانست به آن مسئله رسیدگی کند. درواقع حل مسئله باید ازطریق کنسولگری دول خارجی و کارگزاری امور خارجۀ ایران بررسی و پیگیری میشد. بنابر تلگرافی که از انزلی به تهران و به وزیر امور خارجه ارسال شده است، کنسولگری روس، بهطور صریح اعلام کرده بود که در دعوای پیشآمده، حکم همۀ رعایای خارجی، که با رعیت داخلی (ایرانی) طرف معاملهاند، با دولت روسیه است و اگر از رعایای داخله در این معاملات تخلفی سر زده باشد، کنسولگری روسیه آنها را بازداشت میکند (همان، 1324ق، ک02، پ01، س227؛ همان، 1326ق، ک26، پ27، س3؛ همان، س2). این گزارش بهخوبی نشان میدهد که تا چقدر اتباع ایرانی و مردم گیلان در مقابل اتباع خارجی و روس در این زمان بیپناه بودند. زمانی که جنبشهای سیاسیـاجتماعی در گیلان، مانند جنبش مشروطه انجام و یا احتمال درگیری بین ارامنه با مسلمانان داده میشد، کنسولگری روس تمام تلاش خود را در حفظ جان و مال اتباع خود در گیلان میکرد تا آنها از امنیت کافی برخوردار باشند (همان، 1328ق، ک25، پ04، س34؛ همان، 1335ق، ک43، پ60، س31 ـ 32؛ کتاب نارنجی، 1366، ج. 2/95). علاوه بر روسها، عثمانیها نیز برای اتباع خود، امتیازات درخور توجهی را در مواجهه با اتباع ایرانی در گیلان قائل بودند، تا جایی که وکیل شهبندری عثمانی این درخواست را مطرح کرده بود که معاملات و امور راجع به اتباع خارجه در هر شرایطی، باید تحت نظر شهبندری (کنسولگری) و کارگزاری وزارت امور خارجه باشد و از وزارت امور خارجۀ ایران درخواست کرده بود تا به رئیس تحدید رشت و ادارۀ مالیۀ رشت اعلام کند از این به بعد با اتباع عثمانی با ملایمت رفتار کنند (21 شعبان 1328 ه ق / 28 اگوست 1910م) (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1328ق، ک34، پ16، س19).
قدرتمندی دول بیگانه در حمایت از اتباع خود در گیلان، بیشتر بهسبب مسائل سیاسی بود؛ بهطوری که در تلگرافی از سفارت عثمانی در تهران به وزارت امور خارجه، اعلام شده بود که عموم اتباع عثمانی در رشت بهدلیل اینکه از طرف کارگزاران ایالتی احقاق حق آنها نمیشوند، در شهبندری تجمع کردهاند. سفارت عثمانی از وزارت امور خارجه درخواست کرده بود که به امور اتباع عثمانی، ازجمله اختلاف بر سر املاک و یا وصول مطالبات اتباع عثمانی نوغانداران گیلانی، از بابت معاملۀ تخم نوغان رسیدگی کنند (همان، 1328ق، ک1، پ66، س28؛ همان، 1328ق، ک25، پ10، س18، 19، 19.1). همچنین در 21 ربیعالثانی 1331ق/30 مارس1913م، سفیر کبیر عثمانی در تهران ، طی مکاتبهای دربارۀ مساعدت وزارت امور خارجه با کلیۀ امور، راجع به اتباع دولتهای ایران و عثمانی تأکید و از رفع مشکلات مربوط به اتباع عثمانی با همکاری و دخالتهای شهبندری و کارگزاری و حکومت گیلان اظهار امیدواری کرده بود (همان، 1328ق، ک25، پ32، س5؛ همان، 1330ق، ک26، پ41، س21؛ همان، 1331ق، ک27، پ6، س3).
اتباع خارجۀ ساکن گیلان در صورت دستیازیدن به کارهای غیرقانونی نیز از طرف دولت متبوع خود حمایت میشدند (همان، 1327ق، ک25، پ1، س43) و به همین دلیل نیز، مسئلۀ مالکیت اتباع بیگانه در گیلان در این زمان، به یکی از مسائل بسیار مهم این ولایت تبدیل شده بود، بهویژه اینکه دول بیگانه از اتباع صاحب ملک خود در گیلان حمایت میکردند. بر طبق اسناد موجود، دولت ایران براساس عهدنامۀ ترکمنچای (1243 ق/ 1828م)، به اتباع خارجه اجازه داده بود تا یک ملک را برای اسکان و یک مغازۀ کوچک و یا یک انبار را برای انجام کارهای تجاری خود اجاره کنند؛ اما اتباع خارجی املاک زیادی را در گیلان اجاره و یا خریده بودند و در برخی مواقع هم، املاک اهالی گیلان را تصرف میکردند، ولی کنسولگریها نهتنها از این اقدامات اتباع خود جلوگیری نمیکردند، از آنها حمایت هم میکردند (همان، 1323ق، ک23، پ06، س1/32؛ همان، 1327ق، ک25، پ1، س43؛ همان، 1329ق، ک37، پ50، س13؛ همان، 1330ق، ک26، پ60، س1 ـ 2). شخصی به نام حاجی محمدرضای بادکوبهای در 15 جمادیالاول 1324ق/7 جولای 1906م در لنگرود، ملکی را برای ساختن انبار خریداری کرده و در آنجا چندین دکان ساخته بود. با وجود اینکه این اقدامات آشکارا با قوانین اعلامشده از سوی دولت ایران تعارض داشت، کنسول روس از وزارت امور خارجه در این باره درخواست کرده بود که از اقدامات حاج محمدرضا بادکوبهای ممانعت نشود (همان، 1324ق، ک12، پ10، س220). درواقع نفوذ دول بیگانه در ولایت گیلان به حدی رسیده بود که کارگزار امور خارجه در مواقعی که به اقدامات اتباع بیگانه اعتراض میکرد، با مراسلات تندی از جانب کنسولگری روس مواجه میشد (همان، 1328ق، ک25، پ32، س5؛ همان، 1323ق، ک23، پ06، س33؛ همان، 1323ق، ک23، پ06، س34).
اخذ مالیات از اتباع بیگانه نیز، به یکی از مباحث مهم بین دولتهای ایران و روسیه تبدیل شده بود. طبق عهدنامۀ ترکمنچای (1243ق/1828م)، اتباع روسیه از پرداخت مالیات در گیلان معاف بودند و دولت ایران نمیتوانست بدون اجازهگرفتن از دولت روسیه، از اتباع آن دولت در گیلان مالیات دریافت کند (همان، 1323ق، ک15، پ23، س27؛ همان، 1322ق، ک15، پ23، س20). دولت روسیه به اتباع خود اجازه نمیداد مالیاتهایی را پرداخت کنند که دولت ایران برای اتباع خارجۀ خود در نظر میگرفت؛ ازجمله مالیات حراج، مستغلات و فخاری و همچنین مالیات نواقل و مشروبات و اصنافیه. اتباع خارجی دیگر نیز که در گیلان ساکن بودند، بهسبب اینکه اتباع روسیه مالیات پرداخت نمیکردند، از پرداخت مالیات خودداری میکردند. مکاتبات متعددی در این رابطه نشان میدهد که دولت ایران دربارۀ پرداخت مالیات، بارها با سفارت روسیه مذاکره کرده است (همان، 1322ق، ک15، پ23، س20؛ همان، 1328ق، ک25، پ10، س18، 19، 19.1؛ همان، 1329ق، ک25، پ8، س14؛ همان، 1330ق، ک35، پ10، س6؛ همان، 1336ق، ک26، پ3، س50). در شرایطی که از تمام اتباع داخلی مالیاتهای سنگین اخذ میشد، پرداختنکردن مالیات از طرف اتباع خارجی ساکن در گیلان، ضرر مالی هنگفتی را به دولت ایران وارد میکرد (همان، 1328ق، ک25، پ32، س49). بر طبق گزارش وزارت مالیه به وزارت امور خارجه در 25 رجب 1328ق/ 2 اگوست 1910م، از تمام مالکان اتباع داخلی مالیات دریافت شد، ولی اتباع دولتهای روس و عثمانی که در گیلان مالک یا مستأجر بودند، از اجرای احکام و قوانین محلی برای پرداخت مالیات سرباز میزدند (همان، 1323ق، ک15، پ23، س27؛ همان، 1328ق، ک25، پ10، س44؛ همان، 1330ق، ک26، پ91، س7).
ضعف دولت ایران در حمایت از رعایای خود در مقابل اتباع خارجی
حکومت قاجاریه از بروز مشکلات عدیده برای اهالی گیلان، ازنظر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بهسبب ورود اتباع بیگانه به ولایت آگاهی داشت و تا حد توان برای رفع مشکلات اهالی تلاش میکرد؛ اما بهدلیل آنکه با دول بیگانه، پیمانهای مختلفی در زمینههای مختلف اقتصادی و سیاسی بسته بود، ناگزیر از دفاع از حقوق اتباع بیگانه در منطقه بود تا رضایت دول بیگانه را جلب کند؛ از این رو، وزارت امور خارجۀ ایران به همراه کارگزاریهای خود در گیلان، به امور اتباع خارجی رسیدگی میکرد (همان، 1327ق، ک25، پ32، س11؛ همان، 1330ق، ک26، پ8، س21). بهدلیل حضور گستردۀ اتباع خارجی در گیلان، ادارۀ کارگزاری در سه شهر مهم رشت، لاهیجان و انزلی، تأسیس شده بود. بهطور کلی، ایجاد کارگزار برای ادارۀ امور اتباع داخلی و خارجی الزامی بود؛ از این رو، کارگزار مهام خارجۀ گیلان در رشت، در 13 ذیالقعدۀ 1326ق/7 دسامبر 1908م به وزارت امور خارجه دربارۀ اهمیت موقعیت بندر انزلی گزارش داده و متذکر شده است که بهواسطۀ نبودن کارگزار در آن بندر مهم، برای رسیدگی به کارهای اتباع بیگانه و جلوگیری از کارهای غیرقانونی آنها، حقوق اتباع دولت ایران، که با اتباع بیگانه طرف بودند، پایمال شده بود (همان، 1326ق، ک26، پ1، س19). در نتیجۀ حاکمشدن چنین شرایطی بود که حتی مراجع رسمی نیز رسیدگینکردن به حقوق اتباع داخلی را در رابطه با اقدامات اتباع خارجی، باعث ترک تابعیت اتباع داخلی و پذیرش تبعیت روسیه میدانستند (همانجا).
بهطور کلی وزارت امور خارجۀ ایران و برخی از کارگزاریها کوشیدند تا بنابر قانون و براساس عهدنامههای بین دول، با اتباع خارجی برخورد کنند؛ اما در این بین، برخی حکام و خوانین و علما مانع اجرای قوانین و ایجاد نظم در جامعۀ گیلان میشدند (همان، 1323ق، ک13، پ9، س12). این در شرایطی بود که بنابر ضوابط، اتباع خارجه تنها با اجازۀ کارگزاری مجاز بودند تا ملکی را برای خود اجاره کنند (همان، 1327ق، ک25، پ1، س102). با وجود آنکه خرید و فروش ملک مابین اهالی گیلان و اتباع خارجه از طرف دولت قاجاریه ممنوع بود، ولی در این میان حتی برخی از حکام و علما گیلان بدون توجه به دستورات دولت، به مهر و مومکردن اسناد ملکی اتباع خارجی مبادرت میورزیدند (همان، 1323ق، ک13، پ9، س12؛ همان، 1323ق، ک23، پ06، س33؛ همان، 1323ق، ک23، پ06، س34؛ همان، 1323ق، ک13، پ7، س280؛ همان، 1324ق، ک12، پ10، س63؛ همان، 1326ق، ک26، پ1، س38؛ همان، 1326ق، ک26، پ14، س7؛ همان، 1327ق، 25، پ1، سند43)، حتی در برخی از اسناد به کارگزارهایی اشاره شده است که در مهرکردن قبالههای بیع قطعی و شرطی و اجارهنامه برای اتباع خارجه، زیادهروی کرده بودند، بهطوری که اتباع خارجه بیشتر از اتباع داخله صاحب املاک بودند (همان، 1323ق، ک13، پ7، س177).
مقولۀ تغییر تابعیت اتباع ایرانی، منافع زیادی را برای دولتهای روس و عثمانی در گیلان ایجاد میکرد تا جایی که بهطور علنی به برخی از افراد رشوه داده میشد تا افراد جدیدی را برای پذیرش تابعیت این دولتها ترغیب کنند؛ علاوه بر آن، به نظر میرسد در مواقعی بهطور عمدی، عرصه به اتباع داخلی تنگ گرفته میشد تا آنها یا به تغییر تابعیت خود روی آورند یا املاک و اراضی خود را به اجانب بسپارند. برخی نیز در قبال گرفتن رشوه، اتباع جدیدی را برای دول عثمانی و روس میپذیرفتند و بهقدری عرصه را برای اتباع داخلی تنگ میکردند که اتباع داخلی تحت تبعیت اجانب درمیآمدند و یا اینکه املاک خود را به اجانب میسپردند (همان، 1328ق، ک25، پ04، س233). شایان ذکر است که در مقابل کارگزارهای مذکور، کارگزارهایی هم بودهاند که در حمایت از اتباع داخلی، اقداماتی را به نفع اتباع داخلی به انجام میرساندند و برای جلوگیری از درخواستهای غیرقانونی اتباع خارجی، بهویژه دربارۀ معاملات املاکی و کارهای تجاری که به ضرر اتباع داخلی بودند، تمام تلاش خود را به کار میبستند (همان، 1318ق، ک1/30، پ21، س1؛ همان، 1321ق، ک15، پ3، س36؛ همان، 1328ق، ک32، پ10، س70).
تبعیض خواسته یا ناخواستۀ دولتمردان قاجاری بین اتباع داخلی و خارجی، در مسائل مختلفی ازجمله مسئلۀ ملکی، باعث رنجش و در برخی مواقع موجب تغییر تابعیت اهالی گیلان میشد. براساس اسناد و مدارک موجود، در محاکمات ملکی در صورت محکومیت اتباع خارجی، از آنها جریمۀ نقدی دریافت میشد، ولی در محکومیت اتباع داخلی، ملکی را که بر سرش اختلاف بود، قیمتگذاری و از قیمت کل آن حقوق دولت را اخذ میکردند؛ نکتۀ درخور توجه این است که اگر رعایا به چنین تصمیماتی اعتراض میکردند، آنها را به ادارۀ عدلیه رجوع میدادند و با استفادۀ ابزاری از عدلیه، رعایای بیپناه را مجبور به مهاجرت اجباری میکردند (همان، 1323ق، ک6، پ1، س27؛ همان، 1324ق، ک12، پ10، س67؛ همان، 1328ق، ک25، پ04، س191؛ روزنامۀ گیلان، 1328ق). دولتمردان و حکام محلی، این تبعیض را دربارۀ گرفتن مالیات از اتباع خارجی و داخلی هم قائل بود. مالیات، اتباع داخلی را از هر طریق وصول میکرد. حتی کسانی که توانایی پرداخت مالیات را به هر دلیلی نداشتند، با اعمال زور و ازطریق مباشران، مالیاتی از آنان دریافت میشد، ولی دربارۀ اخذ مالیات اتباع خارجی، امکان اعمال زور وجود نداشت و کسی نمیتوانست متوسل به زور شود؛ از این رو، دولت ایران بهناگزیر، به سفارت دولت متبوع اتباع خارجی اطلاع میداد که به اتباع خود اعلام کند مالیات خود را پرداخت کند. با این اوصاف، در بیشتر مواقع دول بیگانه اتباع خود را از پرداخت مالیات، منع میکردند و یا اتباع بهاجبار، برای پرداخت حقوق مالیاتیشان سر باز میزدند (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1328ق، ک25، پ32، س49).
ارتکاب جرم از طرف اتباع خارجی در گیلان و از طرف دولت ایران، مجازاتی نداشت. اگر آنها مرتکب جرمی میشدند، دولت متبوع خودشان آنها را مجازات میکرد و در بیشتر مواقع نیز دولت متبوعشان به اقدامی علیه آنها دست نمیزد (همان، 1323ق، ک6، پ1، س27؛ روزنامه گیلان، 1328ق). در 1 جمادیالاول 1325 ه ق/ 12 ژوئن 1907م، انجمن انزلی به مجلس شورای ملی در طی نامهای گزارش داده است که رعایای تبعۀ روس، بدون داشتن پاسپورت وارد انزلی و در آنجا مشغول به کارگری در اسکله بندر انزلی و یا ماهیگیری برای شرکتهای روسی میشدند، ولی دولت ایران بهسبب همکارینکردن با کنسولگری روس، نمیتوانست با ورود خودسرانۀ روسها مقابله کند. این در حالی بود که همواره کسانی که بدون گذرنامه وارد انزلی میشدند، مزاحمتها و مشکلاتی را برای اهالی گیلان ایجاد میکردند. بنابر شواهد تاریخی، آنها در شهر آشوبی به پا میکردند و با اینکه اتباع خارجی حق دخالت در امور اتباع داخلی را نداشتند، آزادانه در مسائل ایرانیان ورود میکردند و چنین اقدامات خودسرانهای، موجب مشکلاتی برای مردم گیلان میشد (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1325ق، ک12، پ07، س264). در پی دخالتهای نابجای اتباع خارجی در امور اتباع داخلی در گیلان، مجلس شواری ملی در نامهای به وزارت خارجی، در 12 ذیالقعدۀ 1327 ه ق/ 25 نوامبر 1909 م متذکر شده است که عدهای از اهالی گیلان بهجهت رهایی از قید و بندهایی که دولت برای آنها قرار داده است و هم بهسبب دخالتهای ناحق اتباع خارجی در امور بازرگانان گیلانی، عدهای از اهالی گیلان، تغییر تابعیت دادهاند (همان، 1327ق، ک25، پ32، س2 ـ 3؛ روزنامۀ گیلان، 1328ق).
حضور چشمگیر اتباع خارجی در گیلان، مهمترین دلیل برای تغییر تابعیت
همانطور که گفته شد، از سویی حضور اتباع خارجه و توجهنکردن حکام، مالکان و دولت قاجاریه به اوضاع اجتماعی مردم جامعۀ گیلان و از سوی دیگر توجه دول بیگانه به اتباع خود در گیلان و حمایت همهجانبه از آنها، باعث به وجود آمدن تنشهایی مابین اتباع داخلی و خارجی شد که درنهایت به ضرر دولت قاجاریه و ایرانیان منجر میشد.
بروز اختلافات ملکی مابین اتباع داخلی و خارجی در گیلان، از اولین تبعات حضور اتباع خارجی در منطقه بود. همانطور که گفته شد، مالکان گیلان املاک خود را به بهانههای مختلف به اتباع دول بیگانه، میفروختند و یا اجاره میدادند و در برخی از مواقع، اتباع خارجی خودشان اراضی را تصاحب میکردند (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1328ق، ک25، پ10، س18، 19، 19.1؛ همان، 1328ق، ک25، پ10، س142؛ مشروح مذاکرات مجلس شورای ملى، 1328ق؛ پناهی، 1399، ص. 206). مالکان جدید در برخی مواقع صاحب اراضی زیادی مانند یک و یا چند ده، همراه با رعایای آن میشدند. در بیشتر مواقع مالکان جدید خارجی، رفتار مناسبی با رعایای گیلانی نداشتند و در برخی اوقات، به ضرب و شتم و شکنجۀ مردم نیز دست میزدند و دست تعدی نسبتبه نوامیس و زن و بچۀ مردم میگشودند. بهواسطۀ افزایش ظلم و ستم اتباع خارجه که بهویژه در لاهیجان زیاد شده بود، اهالی این شهر در 24 ربیعالثانی 1328ق/5 می 1910م، عریضهای را به وزارت داخله ارسال کردند که اگر دولت نمیتواند در مقابل ظلم اتباع خارجه اقدام مؤثری انجام دهد، اجازۀ کوچ اهالی از آن ولایت داده شود و در غیر این صورت، اهالی خود با اتباع خارجه مقابله خواهند کرد (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1328ق، ک35، پ1، س15؛ همان، 1326ق، ک77، پ19، س6؛ مشروح مذاکرات مجلس شورای ملى، 1328ق؛ همان، 1328ق). شایان ذکر است که مالکان جدید اجنبی، بیشتر به رعایای گیلانی که برای آنها کار میکردند، اجازۀ مراجعه و شکایت در عدلیه را نمیدادند و این نکته را مطرح میکردند که هر گونه مسئله و مشکل مربوط به آنها، باید در کنسولگری دولت متبوعشان حل شود (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1327ق، ک25، پ32، س11؛ همان، 1328ق، ک26، پ29، س24 ـ 25؛ همان، 1328ق، ک25، پ10، س109؛ همان، 1328ق، ک25، پ10، س18، 19، 19.1؛ همان، 1328ق، ک25، پ10، س108؛ همان، 1329ق، ک37، پ19، س47؛ همان، 1329ق، ک37، پ19، س46؛ همان، 1329ق، ک37، پ19، س23؛ همان، 1330ق، ک26، پ75، س5).
بهطور کلی مختلشدن شرایط اقتصادی اهالی گیلان در دورۀ قاجاری، از مشکلات دیگر حضور اتباع خارجی در این ولایت بود که بهسبب واگذاری بخش مهمی از تجارت گیلان به اتباع خارجه، به وجود آمد. اتباع خارجه، تجارت محصولات مهم گیلان ازجمله تخم نوغان، ابریشم، برنج، توتون و محصولات دیگر را بر عهده گرفته و برای خود کارخانههایی را در اراضی ،که اجاره و یا خریده بودند، احداث کرده بودند. چنین اقداماتی در عمل باعث مقروضشدن اهالی گیلان به تجار اتباع خارجه شده بود، حال آنکه در مواقعی آنها با واردکردن تخم نوغان تقبلی، باعث ضرر و زیان و بدهکارشدن اهالی گیلان میشدند. این مهم از این جهت حائز اهمیت است که وقتی اهالی گیلان بهدلیل برداشتنکردن محصول، توانایی پرداخت دیون خود را نداشتند، اتباع خارجه به زور متوسل میشدند (همان، 1328ق، ک25، پ04، س333؛ همان، 1326ق، ک77، پ19، س6؛ مشروح مذاکرات مجلس شورای ملى، 1328ق). اتباع خارجه تا به آن حد در گیلان آزادی عمل داشتند که در خرید محصولات اهالی به قیمت دلخواه خود اقدام میکردند؛ از این رو، مردم لاهیجان در عریضهای به وزارت امور خارجه اعلام کرده بودند یکی از اتباع خارجه که خود اراضی زراعی هم در لاهیجان دارد، میخواهد برنج را از به وزن ادارۀ خودش از اهالی بخرد، ولی وزنی که اهالی گیلان میفروختند، با آن فرق داشت. افزون بر این، در برخی از مواقع اتباع خارجه با همدیگر تبانی میکردند که محصول را به یک قیمت مشخص و مدنظر خود از کشاورزان گیلانی خریداری کنند. چنین اقداماتی ضرر مالی هنگفتی را بر اهالی گیلان متحمل میکرد و آنها همواره بدهکار اتباع بیگانه بودند، تا جایی که حتی برای خرج سالانۀ خودشان نیز چیزی باقی نمیماند و از پرداخت مالیات خود به دولت، ناتوان بودند (غفاری رودسری و عبادی، 1402، ص. 65 ـ 95). ناتوانی اتباع ایرانی در پرداخت مالیاتهای خود، دولت مرکزی را هم متضرر میکرد (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1328ق، ک25، پ10، س105؛ روزنامۀ ساحل نجات، 1328ق). علاوه بر ضرر مالی اهالی گیلان، در برخی از سالها که اهالی گیلان به دلایل مختلفی ازجمله خشکسالی، بارش بارانهای مداوم، نامساعدبودن هوا و یا جنگ و درگیری، با قحطی برنج روبهرو میشدند، دولت قاجاریه به کنسولگریهای دول بیگانه در گیلان اعلام میکرد تا از صادرات برنج به ممالک دیگر خودداری کنند (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1311ق، ک23، پ11، س57؛ همان، 1329ق، ک41، پ8، س2؛ همان، 1335ق، ک65، پ10، س119؛ رابینو، 1393، ص. 90-91). با این اوصاف، تجار خارجی برنج که بیشتر از اتباع روس بودند، بدون توجه به خواست دولت ایران و با وجود ممنوعیت صادرات برنج، کل برنج گیلان را به قیمت نازل خریداری میکردند و با وجود در پی داشتن مشکلات فراوان برای اهالی، آنها را احتکار و به روسیه ارسال میکردند (همان، 1325ق، ک22، پ12، س1؛ همان، 1331ق، ک42، پ1، س8)؛ حتی بر طبق مکاتبۀ کنسولگری ایران در بادکوبه با وزیر امور خارجه در 17 ربیعالثانی 1333ق/4 مارس 1915م، دولت روسیه تجار تبعۀ خود را تشویق کرده بود تا از ایران آذوقه و ارزاق به روسیه صادر کنند و در مقابل، از روسیه به ایران چیزی ارسال نشود تا در ایران، بهویژه مازندران و گیلان، قحطی و غلا بروز کند. در این گزارش، کنسول ایران در روسیه به وزیر امور خارجه ایران تأکید کرده بود که حتیالمقدور از صادرات برنج از گیلان به روسیه جلوگیری کند تا اهالی با قحطی مواجه نشوند (همان، 1333ق، ک30، پ1، س15).
ب) تبعات اجتماعی تغییر تابعیت اهالی گیلان
افزایش اتباع خارجی در گیلان
تغییر تابعیت اهالی گیلان، از جنبههای مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به نفع دول بیگانه و به ضرر دولت قاجاریه بود. در این میان، در برخی مواقع مالکان تغییر تابعیت میدادند و دولت قاجاریه هم با وجود تلاشهای فراوان، نمیتوانست وقفه و تغییری را در روند این مهم ایجاد کند (همان، 1327ق، ک25، پ32، سند2 ـ 3؛ همان، 1327ق، ک25، پ32، س8؛ همان، 1328ق، ک26، پ29، س24 ـ 25؛ مشروح مذاکرات مجلس شورای ملى، 1328ق). برخی از اهالی گیلان حتی با استفاده از تذکرههای مختلف، ادعای تابعیت خارجی میکردند؛ برای مثال، اشخاصی که یکبار تذکرۀ عثمانی یا روس را گرفته و به نجف، کربلا و یا روسیه رفته بودند، اظهار میکردند که تبعۀ خارجیاند. تعداد این افراد در این دوره بسیار زیاد گزارش شده است که «...عدۀ این اشخاص هم مانع بر عددی است که از تعیین آن شرم دارم، فعلاً رتق و فتق امور این ولایت بهقدری صحت موانع و محظور است که با نهایت عسر و حرج حرکت مذبوحی میشود و مستدعی است در این باب، توجه مبذول فرمایند که عنقریب تمام اهالی گیلان از تبعیت دولتی ایران خارج خواهند بود» ( مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1326ق، ک26، پ1، س17؛ همان، 1328ق، ک26، پ29، س5؛ همان، 1328ق، ک26، پ29، س4؛ همان، 1330ق، ک27، پ36، س1؛ مشروح مذاکرات مجلس شورای ملى، 1328ق).
تثبیت جایگاه دول بیگانه در گیلان
افزایش اجارۀ املاک به اتباع بیگانه و زیر فشار قرار گرفتن رعایای گیلانی که مجبور به کارکردن برای مستأجران و مالکان جدید تبعۀ خارجی بودند، به افزایش تغییر تبعیت رعایای گیلانی به تبعیت روس و عثمانی منجر شد؛ حتی بزرگان گیلان ازجمله امامجمعۀ لاهیجان و پسرش آقا میرزا حسین، میرزا محمدعلی خان امین دیوان، ناصرقلی خان امجدالدوله، میرزا علیاکبر خان مشکاتالسلطنه هم، املاک خود را به اتباع عثمانی اجاره داده بودند (مرکز اسناد وزارت امور خارجه، 1324ق، ک13، پ1، س30؛ همان، 1327ق، ک25، پ32، س13 ـ 15؛ همان، 1329ق، ک25، پ8، س32؛ همان، 1329ق، ک37، پ19، س47؛ همان، 1329ق، ک 37، پ19، س46؛ همان، 1329ق، ک37، پ19، س23؛ همان، 1335ق، ک43، پ60، س31 ـ 32). در پی چنین اقداماتی از سوی گروههایی از گیلانیها، دولت قاجاریه به حکام گیلان و کارگزار امور خارجه و علما تأکید کرد که مالکان را از اجارهدادن املاک به اتباع بیگانه، بر حذر دارند (همان، 1327ق، ک32، پ1، س83؛ همان، 1327ق، ک25، پ32، س12؛ همان، 1327ق، ک25، پ32، س4؛ همان، 1329ق، ک25، پ8، س28؛ همان، 1328ق، ک25، پ4، س96). انجمن ولایتی گیلان نیز در 15 ذیالقعدۀ 1327ق/28 نوامبر 1909م، طی تلگرافی به وزیر امور خارجه اعلام کرد که اجارۀ املاک از سوی ملاکان گیلانی به اتباع بیگانه، باعث تثبیت آنان در گیلان به حمایت دولتهای بیگانه میشود. در پی این تلگراف، وزارت امور خارجۀ ایران از کارگزاریهای گیلان درخواست کرد تا مانع تغییر تابعیت مردم آن نواحی شوند و در صورت حمایت مأموران خارجی از این گونه افراد، از مداخلۀ آنان جلوگیری کنند (همان، 1327ق، ک25، پ32، س1؛ همان، 1327ق، ک25، پ4، س10؛ همان، 1327ق، ک25، پ1، س102؛ همان، 1330ق، ک26، پ60، س1 ـ 2). با بررسی اسناد به این موضوع پی برده میشود که در بیشتر ولایات گیلان، بهویژه در شرق گیلان، بهسبب اینکه دولت عثمانی یک دولت مسلمان بود، بیشتر اهالی خود را تحت تابعیت آن درمیآوردند (همانجا). بیشتر اهالی در لاهیجان و لنگرود، اراضی خود را به اتباع دولت عثمانی اجاره داده بودند (همان، 1327ق، ک32، پ1، س83).
ایجاد تفرقه و دودستگی در میان اهالی گیلان
با بررسی اطلاعات اسناد و نشریات، به این مهم پی برده میشود که به وجود آمدن دودستگی بین اهالی گیلان، از همۀ طبقات اعم از حکام، مالکان، علما، تجار، مردم عادی جامعه در عصر قاجاری نیز، از تبعات اجتماعی دیگر حضور اتباع خارجه در گیلان بود. دستهای از این اشخاص طرفدار دول بیگانه و حتی خودشان هم تبعۀ دول بیگانه شده بودند، در حالی که گروه دیگری وطنخواه و طرفدار دولت قاجاریه و خواهان آزادی از دست اتباع دول بیگانۀ ساکن در گیلان بودند. این دودستگی در این دوره، در مسائل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی گیلان به چشم میخورد؛ از این رو، جای تعجب نداشت که در جنبشهای مشروطیت و اتحاد اسلام، اهالی گیلان کاملاً دو دسته شده بودند، بهگونهای که دستهای طرفدار جنبش و رهایی از دست بیگانگان و دستۀ دیگر مخالف با جنبش و حضور بیگانگان در گیلان بودند. همانطور که گفته شد، با اینکه دولت قاجاریه در بیشتر مواقع، بهویژه در جریان فروش و یا اجارۀ املاک، تجارت تخم نوغان و ابریشم، برنج و دیگر محصولات، معاملات با اتباع دول بیگانه را ممنوع کرده بود، همچنان عدهای به این کار مبادرت میورزیدند و باعث به وجود آمدن مشکلات عدیده برای اهالی گیلان و دولت قاجاریه میشدند (همان، 1319ق، ک25، پ3، س174؛ همان، 1327ق، ک32، پ1، س83؛ همان، 1328ق، ک25، پ10، س39؛ همان، 1330ق، ک27، پ48، س3؛ همان، 1330ق،ک26، پ68، س35؛ همان، 1324ق، ک12، پ7، س85؛ همان، 1328ق، ک25، پ41، س32؛ همان، 1327ق، ک25، پ32، س4؛ همان، 1327ق، ک32، پ1، س83؛ مشروح مذاکرات مجلس شورای ملى، 1328ق؛ همان، رمضان 1328ق).
نتیجه
بنابر یافتههای این پژوهش سندی، در عصر قاجاری، اهمیتیافتن ولایت گیلان ازنظر اقتصادی و سیاسی، زمینۀ ورود گستردۀ اتباع بیگانه به این ولایت را فراهم آورد. کنسولها ـ نمایندگان دول بیگانه ـ که برای حمایت از حقوق اتباع دولت خود در گیلان ساکن بودندـ برای تحکیم موقعیت خود در گیلان و نیز برای به دست آوردن منافع اقتصادی و سیاسی بیشتر، به حمایت همهجانبه از اتباع خود روی میآوردند. حمایت اتباع بیگانه از طرف دولت متبوع خود، کمک برخی از حاکمان و مالکان و کارگزارهای وزارت امور خارجه به صاحب ملک شدن آنها در گیلان، بدرفتاری حاکمان و مباشران با اهالی و مالکان محلی و حمایت همهجانبۀ دولت قاجار از رعایا و اتباع داخلی خود، باعث شد تا بخشی از اهالی گیلان تغییر تابعیت دهند و تابعیت دول بیگانه، ازجمله روسیه و عثمانی را بپذیرند؛ از این رو، تغییر تابعیت از پدیدههای مهم و نوظهور اجتماعی و سیاسی بود که در ولایت گیلان دورۀ قاجاریه پدیدار شد. این امر باعث پیدایش تبعاتی ازجمله ایجاد دودستگی در بین اهالی گیلان، در معرض ظلم و ستم قرار گرفتن اهالی، ایجاد درگیری و تشنج بین اتباع داخلی و خارجی و مسائلی از این قبیل شد. اگرچه دولت قاجار کوشید از این کار جلوگیری کند و تلاش زیادی هم در این باره انجام داد، اما برخی از حاکمان و علما و خوانین و مالکان به تشدید مسئلۀ تغییر تابعیت اهالی گیلان، دامن میزدند.
)