نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
2 دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ اسلام دانشکده ادبیات دانشگاه الزهرا،تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
The personality of Hazrat Fatima (PBUH), a lady who holds a special position and dignity in the Quran, Prophetic hadiths, Sunni sources, and especially Shiite sources, has been a subject of interest for Orientalists. Verena Klemm, a contemporary Orientalist, wrote an article on forming the image of Hazrat Fatima (PBUH) in Sunni and Shiite sources. This study investigates Klemm's attitude towards Hazrat Fatima (PBUH) and how she portrays and analyzes her personality. The content analysis method is used to extract Klemm's desired concepts and the sources she considered, which has been effective in advancing the goals of this research. The results show that Klemm conducted her study based on her preconceived notions and relying on limited and specific sources, without paying attention to the religious vision of the text.
Keywords: Imaginary Personality, Real Personality, Orientalism, Hazrat Fatimah (PBUH).
Introduction
Orientalist researchers in the Western world focus on the study of prominent Muslim personalities, and one such personality is Hazrat Fatima (PBUH). Verena Klemm (2005) is a contemporary German orientalist who is the author of numerous books and articles in the field of Islamic history, Arabic literature, Persian language, and literature. She is one of the researchers of Islamic and Middle East studies who has written on the personality of Hazrat Fatima (PBUH). Her article titled ‘Formation of an Islamic Legend: Fatima, the Daughter of the Prophet Muhammad’ in the book Ideas, Images, and Methods of Portrayal Insight into Classical Arabic Literature and Islam, examines the personality of Hazrat Fatima (PBUH) based on Sunni sources, considering the description of Shiite sources as imaginary and mythical. As Hazrat Fatima (PBUH) holds special respect and dignity in the beliefs of Muslims, both Shiite and Sunni, analyzing Klemm's article is necessary to avoid creating a series of unbalanced depictions of her personality and to explain the facts.
Materials and Methods
Content analysis is used as the method of research to categorize events with common characteristics under the title of a concept and then classify them into different domains and characteristics. Frequency measurement of the type and number of sources has also been done to achieve more accuracy, improve quality, and advance research goals. The effective factors in Klemm's analysis presented in her article have been investigated by reviewing the fields and sources of interest.
Research Findings
Verena Klemm has explored the personality of Hazrat Fatima (PBUH) from both historical and fictional perspectives. She believes that the real personality of Hazrat Fatima (PBUH) is extensively documented in historical reports. Klemm has primarily utilized Sunni historical data and documents to investigate the personal, marital, maternal, and social aspects of Hazrat Fatima's personality. In her work, Klemm has identified the imaginary personality of Hazrat Fatima, which is mostly mentioned in the historical narratives and propositions of the Shiites. She considers these reports as a form of storytelling by Shia writers and creates a fictional personality for Hazrat Fatima (PBUH) that goes beyond human limits. Klemm's attention mainly lies in the personal and marital fields while exploring the superhuman aspect of Hazrat Fatima's personality. She has examined various areas and characteristics in separate tables.
Various factors can influence the research process of a scientific work that focuses on the important historical figures of a religion. Therefore, researchers in this field must pay special attention to these factors to master their work. One vital aspect is the resources they use. To rationally and logically analyze a famous personality, researchers must have a complete understanding of the temporal and spatial situation of the writing about them. Another influential factor in this field of research is the method of using sources. Orientalists typically use the method of matching and confronting, in which the degree of impact and influence of texts on each other is determined. By analyzing it, the influence of people, ideas, and schools becomes clear. In addition, every systematic research should have three basic stages description, analysis, and explanation. Such a method would not be compatible with a brief historical account. Neglecting these things will cause problems and damage to the research. Therefore, to analyze Klemm's concept, her sources, the appropriateness of the topic, her attention to historical and hadith reports, and her consideration of the religious vision of the text have been examined by citing examples.
Discussion of Results and Conclusion
The analysis of Klemm's research concepts and sources regarding the personality of Hazrat Fatima (PBUH) shows that her analysis is not correct. The lack of attention to the appropriateness of the sources and the subject is the main reason for this analysis, which mainly refers to Sunni historical sources, Shiite hadith, Sunni hadith, contemporary research, Shiite history, and Sunni commentary. The use of specific and limited sources such as Tabaqat Al-Kubra among Sunni historical sources, Bihar al-Anwar and Manaqib Al Abi Talib among Shiite hadith sources, and reliance on preconceived notions and using some undocumented reports in some areas have also been effective in her analysis. Not paying attention to the religious insight of the text not referring to the advanced and authentic sources of Twelve Imami Shiites and relying on books that have weak and fictional narrations, like Manaqib Al Abi-Talib, are other reasons for Klemm's analysis. The set of these factors indicates Klemm's extra-religious understanding and her lack of sufficient and necessary knowledge of sources and traditions, particularly in the context of Shiite hadith sources.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
گسترش روزافزون مطالعات اسلامی نزد محققان شرقشناسی جهان غرب، رویکردی است که در بخشی از حرکت خود، متوجه بررسی شخصیتهای شاخص مسلمانان شده است. از یک‌سو با حضور اروپاییان در سرزمینهای اسلامی و آشنایی آنها با اسلام و عقاید گوناگون آن و از سوی دیگر وجود نقلقولهای حضرت عیسی(ع) دربارۀ آخرین پیامبر (صدوق، 1404ق، ص. 1/191-192)، مطالعه و تحلیل آثار مربوط به پیامبر(ص) و اهلبیت(علیهمالسلام) ازجمله حضرت فاطمه(س) را پررنگتر کرد (کریمینیا، 1386، ص. 14). همچنین در پی حضور شیعیان در سرتاسر جهان، تأثیرگذاری آنها در تحولات بین‌المللی و تشکیل حکومتهای مختلف شیعی، مستشرقان به اصول و مبانی اعتقادی شیعیان نیز توجه کردند (کمپفر، 1360، ص. 132).
در میان پژوهشگران مطالعات اسلامی و خاورمیانه، ازجمله کسانی که دربارۀ شیعه، بهخصوص شخصیت حضرت اظهارنظر کرده‌‌اند، به لوئی ماسینیون (Louis Massignon)، از پیشتازان این امر اشاره می‌شود. هانری لامنس (Henri Lammens)، اشپرینگر (Springer)، کائتانی (Caetani)، دونالدسون (Donaldson)، هانری کربن (Henry Corbin) و ایوانف (Ivanov) نیز، از افراد دیگری‌اند که پژوهش‌‌هایی را در این حوزه انجام دادهاند. همچنین دنیس اسپلبرگ (Denise Spellberg)، باربارا استواسر (Barbara Stowasser)، لورا وچیا والیری (Laura Vaccia Veglieri)، جین دمن مک اولیف (Jane Dammen McAuliffe)، ورنا کلم (Verena Klemm)، روت رودد (Ruth Roded)، آرزینا لالانی (Arzina R. Lalani)، امیل دورمنگام (Emile Dermengham) و مری اف. ترکیل Mary F. Thurlkill))، اطلاعاتی را دربارۀ این بانو به اَشکال مختلف گرد‌‌آوری کرده‌‌اند.
پژوهشهای متعددی دربارۀ شخصیت حضرت فاطمه(س) در زمینۀ آثار مستشرقان مختلف انجام شده است که موارد زیر اشاره می‌شود: نقد و بررسی تاریخی مقالۀ لورا وچیا والیری، در کتابی با عنوان تصویر حضرت محمد(ص) و حضرت زهرا(س) در دایرةالمعارف اسلام (ترجمه و نقد) توسط جاناحمدی (1388)، جازاری معمویی (1401) نیز، نقد روشی دیدگاه لامنس را به نگارش درآورده است. تحقیقاتی ازنظر قرآنی وجود دارد که رضایی هفتادر (1386)، رضایی اصفهانی (1387)، هاشمی (1394)، باعزم و دیگران (1395) و علاءالدین (1399) در زمینۀ مقالۀ جین دمن مک اولیف انجام دادهاند، همچنین پایاننامهای که عسکری (1392) از همین منظر نگاشته است و همچنین دستهای از مطالعات انجامشده در زمینۀ شخصیت و گونه‌شناسی اثر برخی مستشرقان مانند مقالههای پارسا (1388)، نوروزی (1388)، صحرائی و دیگران (1397) و پایاننامههای المطهری (1398) و الشحمانی (1399).
اما با توجه به اینکه پژوهش مستقلی[1] در این زمینه، دربارۀ مقالۀ کلم Klemn) (2005)) با عنوان «شکلگیری تصویری از یک افسانۀ اسلامی: فاطمه دختر محمد پیامبر» در کتاب ایدهها، تصاویر و روشهای آن، بینشی در ادبیات کلاسیک عرب و اسلام انجام نشده است، تمرکز این نگارش بر این مقاله است. ترسیم کلم (2005) از شخصیت حضرت فاطمه(س) براساس منابع اهل سنت بوده و توصیف منابع شیعیان را خیالی و اسطورهگونه دانسته است. نظر به اینکه حضرت فاطمه(س) در عقاید مسلمانان، اعم از شیعه و اهل سنت دارای احترام و منزلت خاص بوده است، بنابراین برای جلوگیری از ایجاد یکسری تصویرسازیهای ناموزون از شخصیت ایشان و تبیین واقعیتها، ضرورت تحلیل مقالۀ کلم مشخص می‌شود. به همین منظور این پژوهش با هدف پاسخگویی به این سؤالات به نگارش درآمده است که تحلیل کلم از شخصیت حضرت فاطمه(س) چگونه و چه عواملی در نوع تحلیل او مؤثر بوده است؟
روش این پژوهش، تحلیل محتوا (Content Analysis) است که ازنظر کریپندروف (Krippendorff) (1390) تکنیکی پژوهشی است و به‌منظور استنباط تکرارپذیر و معتبر از دادهها دربارۀ متن به کار میرود. باردن (Bardin) (1375) تحلیل محتوا را فنی میداند که توصیفهای ذهنی و تخمینی را تلطیف و تصفیه می‌کند و ماهیت و قدرت نسبی محرکهای داده‌شده به شخص را به‌صورت عینی آشکار می‌کند. بنابراین هدف این تحلیل، فراهم‌آوردن شناخت، بینشی نو، تصویر واقعیت و راهنمای عمل است. در این روش رویدادهایی که خصوصیات مشترک دارند، با عنوان یک مفهوم دستهبندی (استرواس و کوربین، 1398، ص. 125) و سپس در حوزهها و مشخصههای مختلف طبقهبندی می‌شوند (کریپندروف، 1390، ص. 76). برای رسیدن به دقت بیشتر، اصلاح کیفیت، تفسیر و استتناج (هولستی، 1373، ص. 21) و پیشبرد اهداف پژوهش، فراوانیسنجی نوع و تعداد منابع نیز با توجه به این روش انجام شده است. بنابراین در این پژوهش ابتدا مفاهیم شخصیت تاریخی و افسانهای بیانشده در مقالۀ کلم استخراج و حوزهبندی و سپس برای نظم و تسهیل در بررسی، در جدولهای جداگانه ترسیم شده است. در ادامه، نوع و تعداد منابع درخور توجه او نیز فراوانیسنجی شده است. در پایان با بازبینی حوزهها و منابع درخور توجه کلم، براساس منابع کتابخانهای، عوامل مؤثر در تحلیل ارائهشدۀ او بررسی شده است.
خانم کلم متولد 29 آوریل 1956م در شهر فریدبرگ (Friedberg) از ایالت بایرن (Bayern) در کشور آلمان است. او استاد آلمانی مطالعات اسلامی و رئیس مؤسسۀ مطالعات عربی در دانشگاه لایپزیگ (Leipzig University) است که مطالعات دینی تطبیقی، مصرشناسی و مطالعات فرهنگی تجربی را در دانشگاه توبینگن (Tubingen University) خوانده است. او در سال 1988م، رسالۀ دکترای خود را زیر نظر هاینز هالم (Heinz Halm) با پایاننامهای دربارۀ مُبلغ اسماعیلی، مؤید فیالدین شیرازی (متوفی قرن پنجم هجری)، دریافت کرد. او از سال 2003م، استاد زبان عربی و زبانشناسی شرقی در دانشگاه لایپزیگ است و از سال 2006م، چندین پروژه را برای بنیاد پژوهشهای آلمان[2]، که در آن نسخ خطی اسلامی کتابخانۀ دانشگاه لایپزیگ ضبط و تحقیق می‌شود، هدایت کرده است. او در سال 2016م به عضویت آکادمی علوم ساکسون انتخاب شد. کلم مؤلف کتابها و مقالههای متعددی در زمینۀ تاریخ اسلام، ادبیات عرب و زبان و ادبیات فارسی است که کتابهای درک ادبیات شرق نزدیک: طیفی از رویکردهای بین رشتهای، خاطرات یک مأموریت و مقالۀ «فاطمه» از آن جمله است.[3]
2.بررسی ویژگیهای موضوعی حضرت فاطمه(س) در اندیشۀ ورنا کلم
کلم در صدد ارائۀ فرایند چگونگی شکلگرفتن تصویر حضرت فاطمه(س) در طول قرنهاست که با بهرهگیری از ادبیات داستانی و تحقیقات همعصران خود در این زمینه، ضمن بررسی منابع به ترتیب سیره، حدیث اهل سنت و تصویر ارائه‌شده در منابع حدیثی شیعی سدۀ چهارم هجری به بَعد، به این نتیجه رسیده است که جهان تاریخی دربارۀ حضرت که به‌صورت انسانی عادی و مطلوب (انسان والایی که مکارم و فضایل اخلاقی و معنوی دارد) مشخص شده است، به مرور با جهان خیالی در ادبیات شیعی، همراه و ادغام شده و به‌صورت «افسانهای مقدس-خیالی» در این منابع باقی مانده است. البته به عقیدۀ کلم، اطلاعات متناقض و تکراری موجود در آثار تاریخی و زندگینامهای همچون تاریخ طبری، سیرۀ ابنهشام، تاریخ یعقوبی، انسابالاشراف، الکامل فیالتاریخ و طبقات الکبری نشاندهندۀ کم‌اهمیت‌بودن زندگینامۀ این بانو برای تدوینکنندگان این آثار بوده است. او ذکر نام ایشان را در چند گزارش تاریخی به‌عنوان شخصیت مرکزی، تصادفی قلمداد می‌کند و معتقد است اگر توجه خاصی نسبت‌به ایشان در آثار تاریخی وجود دارد، به‌دلیل دختر پیامبر بودن ایشان است (Klemm, 2005, p. 185-186).
در مقالۀ پیش رو، ابتدا جنبه‌‌های مختلف مفاهیم شخصیت تاریخی و انگارۀ شخصیت خیالی مدعای کلم برای بررسی و تحلیل بهتر در حوزه‌های متعدد دستهبندی و در جدولهای جداگانه بررسی شده است. در ادامه نیز، نوع و تعداد منابع فراوانیسنجی شده‌اند. همچنین آدرس صفحات مشخصهها و تحلیلهای بیانشده به‌وسیلۀ کلم نیز در جدولها آمده است.
2.1.شخصیت تاریخی
به نظر کلم، شخصیت واقعی حضرت فاطمه(س) مستند به گزارش‌‌های تاریخی است که در یک بُرهه از زمان به آن توجه شده است. او بیشتر ازطریق دادهها و مستندات تاریخی اهل سنت، این بُعد شخصیتی را بررسی می‌کند. اهم حوزه‌های بررسی‌شدۀ او برای سهولت مطالعه در زمینههای فردی، همسری، مادری و اجتماعی دستهبندی شده است.
الف- زمینۀ فردی: کلم برای ارزیابی شخصیت تاریخی حضرت در زمینۀ فردی، به پنج جنبه توجه کرده است.
جدول1: زمینۀ فردی شخصیت تاریخی
Table 1. The individual context of the historical figure
|
حوزه‌های شخصیت تاریخی (فردی) |
مشخصههای درخور توجه
|
تحلیل ورنا کلم |
منابع |
آدرس صفحات از مقالۀ مذکور |
||||
|
ولادت
|
-فرزند آخر خدیجه و محمد |
-تاریخ دقیق ولادت نامعلوم |
-سیره ابنهشام (سنت) -تاریخ یعقوبی (شیعه) -لامنس |
184 |
||||
|
القاب
|
-اهل‌‌الکسا
|
-ادعای مذهبی-سیاسی
|
-صحیح مسلم (سنت) -مدخل «اهل‌‌الکسا» در دائرةالمعارف اسلام |
192-193 |
||||
|
-اهل البیت |
-پاکی حضرت و قرابت خونی و روحی با پیامبر(ص) |
-بدون سند |
193 |
|||||
|
-سیدةالنساء الحدیقة الائمة یا نساء العالمین |
-شریک معنوی پیامبر(ص) |
-طبقاتالکبری (سنت) |
188 |
|||||
|
-سیدةالنساء الجنة
|
-معنای مبهم |
-صحیح بخاری (سنت) -سنن ترمذی (سنت) -مسند ابنحنبل (سنت) -اسپلبرگ |
192 |
|||||
|
جایگاه نزد پیامبر(ص)
|
-روایت گریه و خنده |
-عشق پیامبر(ص) به حضرت |
-طبقات الکبری (سنت) -تاریخ طبری (سنت) |
188 |
||||
|
-مشاجره با حضرت علی(ع) |
-داوری پیامبر(ص) به نفع حضرت |
-انسابالاشراف (سنت) |
192 |
|||||
|
- روایت فاطمه پارۀ تن من است، هرکس او را بیازارد، مرا آزرده است. |
- داوری پیامبر(ص) به نفع حضرت |
-صحیح بخاری (سنت) -سنن ترمذی (سنت) -سنن ابنماجه (سنت) -صحیح مسلم (سنت) -لورا وچیا والیری |
192 |
|||||
|
رحلت |
-زمان وفات |
-هم‌زمان با سال وفات پیامبر(ص) -ماه وفات نامعلوم |
-تاریخ طبری (سنت) -طبقاتالکبری (سنت) -انسابالاشراف (سنت) -تاریخ یعقوبی (شیعه) |
184 |
||||
|
-روایت ناخشنودی از ابوبکر |
-مرگ ایشان نشانۀ مبدل‌شدن ارادۀ فردی به ارادۀ دینی در زندگی است.[4] |
-طبقات الکبری (سنت) |
189-200 |
|||||
|
شباهت به حضرت مریم(س) |
-روایت چهار زن بهشتی؛ -وجود نام حضرت مریم(س) در قرآن؛ -نبودن نام حضرت در قرآن؛ -محدَّثه‌بودن؛ -آیۀ 42 سورۀ آلعمران. |
-همتراز با حضرت مریم(س)
|
-سنن ترمذی (سنت) -مسند ابنحنبل (سنت) -اسپلبرگ -استواسر -مک اولیف -حداد (Heddad) |
193-195 |
||||
|
جمع |
|
|
|
-تاریخی شیعه (1) -تاریخی سنت (5) -حدیثی سنت (4) -بدون سند (1) -همعصران (7) |
|
|||
جدول فوق نشان می‌دهد که کلم در زمینۀ فردی شخصیت حضرت، به پنج حوزۀ ولادت، القاب، جایگاه نزد پیامبر(ص)، رحلت و شباهت به حضرت مریم(س) توجه کرده است. تحلیلهای ارائهشدۀ او در زمینههای ولادت و جایگاه نزد پیامبر(ص)، نمونهای از شخصیت انسان عادی را به نمایش گذاشته است. دربارۀ القاب و شباهت به حضرت مریم(س)، تحلیلهای او نشانی از انسان مطلوب را دارد. اما در حوزۀ رحلت، هر دو نشانۀ انسان عادی و مطلوب در تحلیل کلم مشهود است؛ بنابراین تحلیل او به‌طور کلی، رویدادهای طبیعی و بشری شخصیت ایشان را نشان می‌دهد. در زمینۀ منابع، بیشترین تمرکز او بر تحقیقات همعصران است که در حوزه‌های ولادت، القاب، جایگاه نزد پیامبر(ص) و شباهت به حضرت مریم(س) از آنها بهره برده است. کلم با بهرهگیری از منابع تاریخی اهل سنت در حوزه‌های ولادت، القاب، جایگاه نزد پیامبر(ص)، رحلت و شباهت به حضرت مریم(س)، در نشاندادن واقعیت زندگی حضرت در این مشخصهها کوشیده است. او در حوزه‌های ولادت و رحلت، تنها به یک منبع شیعی توجه کرده است. شایان ذکر است که در اثر کلم، یک مورد تحلیل بدون ارائۀ سند در حوزۀ القاب در این زمینه، وجود دارد؛ پس تحقیقات همعصران او و منابع اهل سنت، منابع مهمی برای تحلیل کلم در این زمینه بوده است.
ب- زمینۀ همسری: سه حوزۀ مشخص در این زمینه، از مقالۀ کلم استخراج شده است.
جدول2: زمینۀ همسری شخصیت تاریخی
Table 2. Spouse context of historical figure
|
حوزه‌های شخصیت تاریخی (همسری) |
مشخصههای درخور توجه |
تحلیل ورنا کلم |
منابع |
آدرس صفحات از مقالۀ مذکور |
|||||
|
ازدواج
|
-خواستگاران -مهریۀ کم -جهیزیۀ ساده -مراسم ازدواج |
|
-طبقاتالکبری (سنت) |
186-187 |
|||||
|
فقر خانوادگی
|
-اثاثیۀ اندک -کار سخت |
-فقر خانوادگی -الگوی زن نمونه |
-طبقاتالکبری (سنت) |
188-189 |
|||||
|
- ممانعت پیامبر(ص) از دادن خدمتکار به آنان |
-گرسنگی بیشتر مردم |
- طبقاتالکبری (سنت) |
189 |
||||||
|
روابط با حضرت علی(ع) |
-لقب ابوتراب به حضرت علی(ع) |
-درگیری زوجین |
- طبقاتالکبری (سنت) -کلبرگ (Kohlberg) |
187و 200 |
|||||
|
-قصد علی(ع) به ازدواج مجدد
|
-نزاع زوجین |
-انسابالاشراف (سنت) -صحیح بخاری (سنت) -سنن ترمذی (سنت) -سنن ابنماجه (سنت) -صحیح مسلم (سنت) |
192 |
||||||
|
جمع |
|
|
|
-تاریخی سنت (2) -حدیثی سنت (4) -همعصران (1) |
|
||||
|
|
|||||||||
با عنایت به جدول فوق، کلم در این زمینه به حوزه‌های ازدواج، فقر خانوادگی و روابط با حضرت علی(ع) توجه کرده است. تحلیلهای او در هر سه حوزه، شخصیت حضرت را در قالب یک انسان عادی و واقعی نشان می‌دهد. در رابطه با منابع، کلم منابع تاریخی اهل سنت را در هر سه حوزه، حدیثی اهل سنت و تحقیقات جدید همعصران خود را در حوزۀ روابط با حضرت علی(ع) لحاظ کرده و از منابع شیعیان غافل شده است. بنابراین منابع تاریخی اهل سنت، سند معیار او برای تحلیل مذکور بوده است.
پ- زمینۀ مادری: به یک حوزه در این جنبۀ مطالعاتی اشاره شده است.
جدول3: زمینۀ مادری شخصیت تاریخی
Motherland of the historical figure Table 3.
|
حوزه‌های شخصیت تاریخی (مادری) |
مشخصههای درخور توجه |
تحلیل ورنا کلم |
منابع |
آدرس صفحات از مقالۀ مذکور |
||||
|
فرزندان
|
-2دختر و 2پسر |
|
- طبقاتالکبری (سنت) -تاریخ طبری (سنت) -انسابالاشراف (سنت) |
184 |
||||
|
-مرگ پسر سوم قبل از ولادت
|
-افسانه |
-تاریخ یعقوبی (شیعه) |
184 |
|||||
|
جمع |
|
|
|
-تاریخی شیعه (1) -تاریخی سنت (3) |
|
|||
جدول بالا نشان می‌دهد کلم در این زمینه، تنها به تعداد فرزندان حضرت توجه کرده است. او بیشترین مراجعه را به منابع تاریخی اهل سنت داشته و تحلیل خاصی ارائه نداده است. اما گزارش مربوط به مرگ پسر سوم حضرت را، که برگرفته از منبع تاریخی شیعیان است، افسانه پنداشته است. بنابراین به نظر میرسد که کلم، دادههای منابع تاریخی اهل سنت را واقعیت زندگی حضرت قلمداد کرده است.
ت- زمینۀ اجتماعی: زمینۀ اجتماعی با دو حوزه در این مقاله بررسی شده است.
جدول4: زمینۀ اجتماعی شخصیت تاریخی
The social context of the historical figure Table4.
|
حوزه‌های شخصیت تاریخی (اجتماعی) |
مشخصههای درخور توجه |
تحلیل ورنا کلم |
منابع |
آدرس صفحات از مقالۀ مذکور |
|
|||||
|
پیش از رحلت پیامبر(ص)
|
-جریان مباهله |
-حضور تاریخی -ضامن رسالت پیامبر(ص) -بازتاب شیعی |
-اشموکر (W. Schmucker) -اسپلبرگ |
182و 193 |
|
|||||
|
-ضمانت‌نکردن ابوسفیان |
-حضور تاریخی |
-سیرۀ ابنهشام (سنت) -تاریخ طبری (سنت) |
185 |
|
||||||
|
-دریافت غنائم خیبر |
-حضور تاریخی |
-سیرۀ ابنهشام (سنت) |
185 |
|
||||||
|
-پاک‌کردن شمشیر پیامبر(ص) پس از جنگ احد |
-حضور تاریخی |
-سیرۀ ابنهشام (سنت) -تاریخ طبری (سنت) |
185 |
|
||||||
|
پرستاری از پیامبر(ص) پس از جنگ احد |
-حضور تاریخی -قصهمانند |
-سیرۀ ابنهشام (سنت) -تاریخ طبری (سنت) -انسابالاشراف (سنت) |
185 |
|
||||||
|
پس از رحلت پیامبر(ص)
|
-جریان بیعتگرفتن از حضرت علی(ع) |
-حضور تاریخی |
-بحارالانوار (شیعه) |
185 |
|
|||||
|
-ناراحتی از ابوبکر به‌دلیل انکار وراثت فدک
|
-حضور تاریخی |
-تاریخ طبری (سنت) -بحارالانوار (شیعه) |
185 |
|
||||||
|
|
||||||||||
|
-تمسخر توسط زنان قریش -حملۀ فیزیکی دشمنان -سقط جنین -نپذیرفتن ابوبکر و عمر -گریۀ مداوم -رحلت |
-پایان مطلوب افسانه -پیروزی انتقامگیرنده از شر |
-بحارالانوار (شیعه) -عللالشرایع (شیعه) |
203-204 |
|
||||||
|
جمع |
|
|
|
حدیثی شیعه (2) تاریخی سنت (3) همعصران (2) |
|
|||||
|
|
||||||||||
کلم در زمینۀ اجتماعی شخصیت حضرت فاطمه(س)، در صحنههای تاریخی پیش و پس از رحلت پیامبر(ص)، معتقد به حضور تاریخی و وجود شخصیت واقعی ایشان است. او جریان مباهله را با نشانههایی از انسان مطلوب و رخدادهایی همچون تمسخر توسط زنان قریش، حملۀ فیزیکی دشمنان، سقط جنین، نپذیرفتن ابوبکر و عمر توسط حضرت و رحلت ایشان را با تحلیل افسانه به تصویر کشیده است. در زمینۀ منابع، بیشترین تمرکز او بر منابع تاریخی اهل سنت در دو حوزه است. او توجهی به منابع تاریخی شیعیان نداشته و با توجه به منابع حدیثی شیعی، یک مورد حضور تاریخی و چند مورد از رخدادهای پس از رحلت پیامبر(ص) را افسانهای تحلیل کرده است. او با استناد به تحقیقات همعصران خود، حضور تاریخی ایشان را بازتاب شیعی و ضامن رسالت پیامبر(ص) دانسته است؛ از این رو شخصیت واقعی حضرت فاطمه(س) با توجه به منابع اهل سنت در این زمینه، مشهود است.
2.2.انگارۀ شخصیت خیالی
در اثر کلم، این بُعد از شخصیت حضرت فاطمه(س) جنبه‌‌های فرابشری است که بیشتر در روایات و گزارههای تاریخی شیعیان آمده است. بنابراین گزارشهایی که به‌نوعی شخصیت حضرت را فراتر از حد بشری بیان می‌کنند، سبب شده‌اند تا او تعبیر شخصیت افسانهای، که با تخیل آمیخته شده است، را در نوشتار خود به کار برد. او گزارش‌‌های روایی را نوعی داستانسرایی از نویسندگان شیعی و ایجاد شخصیت خیالی برای حضرت قلمداد می‌کند. برای تسهیل در بررسی، مهمترین حوزهها در زمینههای فردی و همسری، تقسیمبندی شده است.
الف- زمینۀ فردی: کلم به هفت حوزه در این زمینه توجه کرده است.
جدول5: زمینۀ فردی انگارۀ شخصیت خیالی
The individual context of the imaginary character Table5.
|
حوزۀ شخصیت خیالی (فردی) |
مشخصههای درخور توجه |
تحلیل ورنا کلم |
منابع |
آدرس صفحات از مقالۀ مذکور |
|
||||
|
ولادت
|
-تناول میوههای بهشتی توسط پیامبر(ص) در معراج |
-معجزهگونه |
-عیونالاخبارالرضا (شیعه) -بحارالانوار (شیعه) |
202 |
|
||||
|
-ساطعشدن نور به هنگام تولد -کمک زنان بهشتی به هنگام تولد -اقرار به امامت حضرت علی(ع) به هنگام تولد |
-معجزهگونه
|
-بحارالانوار (شیعه)
|
202 |
|
|||||
|
-شادی و نورپراکنی بهشتیان |
-بهشت خیالی -جنبۀ متعالی شخصیت حضرت |
-بحارالانوار (شیعه) |
202 |
|
|||||
|
نامها و القاب |
-نامهای مختلف |
-ویژگیهای اخلاقی تبارشناسی -قداست ذات الهی -نقش آسمانی -افسانه |
-مناقب آل ابیطالب (شیعه) |
201-202 |
|
||||
|
الزهرا |
-تطابق با اجسام آسمانی -نور معنوی بی‌اساس بین ائمه |
-مناقب آل ابیطالب (شیعه) |
202 |
|
|||||
|
ویژگیهای جسمانی |
-باکرۀ بهشت‌بودن همچون حضرت مریم(س) و فرشتگان -سلب خون قاعدگی و نفاس |
-زن فوق بشری |
-بحارالانوار (شیعه) |
201 |
|
||||
|
معجزات
|
-سخن‌گفتن در رحم مادر -اقامۀ نماز پس از تولد |
-افسانهای مقدس |
-بحارالانوار (شیعه) |
198 |
|
||||
|
-توانایی تکثیر غذا |
-افسانهای مقدس |
-بدون سند |
198 |
|
|||||
|
-ارتباط با جبرئیل و فرشتگان |
-داستان |
-بدون سند |
198 |
|
|||||
|
ارتباط با قرآن |
-پیوند با قرآن |
-تغیر تصویر زمینی به روحانی -نمونۀ زن کامل |
-آیسر (Iser) |
199 |
|
||||
|
-سورههایی با حروف مقطعه |
-مرتبط با زندگی حضرت و تاریخ اسلام |
-بدون سند |
199 |
|
|||||
|
حضور در قیامت
|
-انتقام‌جویی از قاتلان فرزندشان -نجات مؤمنان در روز محشر |
-انقلابی، بیرحم، ظالم انتقامجو -تصویر خیالی -جنبۀ متعالی شخصیت حضرت |
-عیون الاخبارالرضا (شیعه) -بحارالانوار (شیعه) |
203، 205 |
|
||||
|
شباهت به حضرت مریم(س) |
-پاکدامنی |
|
-آیۀ 12سورۀ تحریم -بحارالانوار (شیعه) |
201 |
|
||||
|
-باکره -طاهره -بتول -امابیها -سرور همۀ زنان -مریمالکبری |
-مادربودن -جنسیت |
-بحارالانوار (شیعه) -مناقب آل ابیطالب (شیعه) -تفسیر جامعالبیان (سنت) -مک اولیف -لورا وچیا والیری |
201 |
|
|||||
|
جمع |
|
|
|
حدیثی شیعه (3) بدون سند (3) همعصران (3) تفسیری سنت (1) |
|
||||
با توجه به جدول 5، کلم در این زمینه به حوزههایی همچون ولادت، نامها و القاب، ویژگیهای جسمانی، معجزات، ارتباط با قرآن، حضور در قیامت و شباهت به حضرت مریم(س) توجه کرده است. تحلیل او دربارۀ شخصیت حضرت در تمام حوزهها به‌جز ارتباط با قرآن، که شخصیت انسان مطلوب تاریخی در آن مستتر است، شخصیتی مقدس، خیالی و افسانهای را ترسیم می‌کند. در زمینۀ منابع، او برای اثبات انگارۀ شخصیت خیالی حضرت فاطمه(س) بر منابع حدیثی شیعیان در حوزه‌های ولادت، نامها و القاب، ویژگیهای جسمانی، معجزات، حضور در قیامت و شباهت به حضرت مریم(س)، موارد بیسند در حوزه‌های معجزات و ارتباط با قرآن و تحقیقات همعصران خود در حوزه‌های ارتباط با قرآن و شباهت به حضرت مریم(س) متمرکز شده است. او در این زمینه از منابع تاریخی و حدیثی اهل سنت بهرهای نبرده و تنها به یک منبع تفسیری اهل سنت در حوزۀ شباهت به حضرت مریم(س) مراجعه کرده است. او معیار تحلیل خود را در این زمینه، منابع حدیثی شیعیان، تحقیقات همعصران خود و دادههای بیسند قرار داده است.
ب- زمینۀ همسری: یک حوزه در زمینۀ همسری بررسی شده است.
جدول6: زمینۀ همسری انگارۀ شخصیت خیالی
Spousal context of imaginary character Table 6.
|
حوزۀ شخصیت خیالی (همسری) |
مشخصههای درخور توجه |
تحلیل ورنا کلم |
منابع |
آدرس صفحات از مقالۀ مذکور |
|
||||
|
خواستگاری و ازدواج
|
-خواستگاری -خجالتی‌بودن حضرت علی(ع) -آذینبندی بهشت -شادی بهشتیان -خطبه‌خواندن فرشته -قرائت سورههای قرآن توسط فرشتگان -هبوط فرشتگان و سردادن ندای الله اکبر |
-داستان افسانهای مقدس |
-بحارالانوار (شیعه) |
198-200 |
|
||||
|
جمع |
|
|
|
حدیثی شیعه (1) |
|
||||
جدول 6 نشان می‌دهد کلم در این زمینه تنها به حوزۀ خواستگاری و ازدواج حضرت با تمرکز بر تنها یک منبع حدیثی شیعیان توجه کرده است. او گزارش‌‌های این منبع را دستمایۀ وجود شخصیت مقدس، خیالی و افسانهای حضرت قرار داده است.
2.3.برآیند
با توجه به اینکه کلم، به زمینههای فردی و همسری در دو بُعد شخصیتی حضرت فاطمه(س) توجه کرده است، نتیجهای در مقایسۀ دو مورد در هر زمینه به دست آمده و به این صورت است که در قیاس دو جدول زمینۀ فردی (1 و 5)، کلم تحلیلهای خود را از واقعیتهای زندگی یک انسانِ عادی با توجه به منابع اهل سنت به‌سمت مقدس، افسانهای و تخیلی‌بودن شخصیت حضرت با توجه به منابع شیعیان، تحقیقات همعصران و دادههای بیسند در این زمینه، سوق داده است. با مقایسۀ دو جدول زمینۀ همسری (2 و 6) مشخص می‌شود که نزد او، تصویر شخصیت واقعی حضرت فاطمه(س) براساس منابع اهل سنت، به شخصیتی افسانهای-مقدس و خیالی در منابع شیعیان مُبدل شده است.
اما به‌طور کلی با عنایت به جدولهای ذکرشدۀ مربوط به هر دو بُعد شخصیتی، این نتیجه حاصل می‌شود که کلم با تمرکز بیشتر بر منابع تاریخی و حدیثی اهل سنت، شخصیت تاریخی حضرت را واقعی قلمداد کرده است، به صورتیکه تحلیلهای او از شخصیت حضرت فاطمه(س) به‌عنوان یک بشر و انسانی عادی است که صفات و شخصیت او از یک انسان معمولی تا مطلوب با خواستههای متعالی تسری‌دادنی است. اما تحلیلهای مربوط به انگارۀ شخصیت خیالی با تمرکز بیشتر بر منابع حدیثی شیعیان، خیالی، مقدس-افسانهای بیان شده است. این تصویر، شخصیتی برتر و فراتر از یک انسان معمولی را به نمایش می‌گذارد و خصوصیات نسبت داده شده به ایشان، قابلیت تطابق با انسانهای عادی را ندارد. تحقیقات همعصران کلم در پژوهش او نمود چشمگیری در هر دو بُعد داشته است؛ اما گزارش‌‌های بدونسند در تحلیل انگارۀ شخصیت خیالی حضرت، تعداد بیشتری را نسبت‌به شخصیت تاریخی به خود اختصاص داده است.
3.تحلیل انگاره
مطالعه و تحقیق دربارۀ شخصیتهای تاریخی مهم و مذهبی که به‌نوعی محبوبیت ذاتی دارند، کار را برای محقق سخت و دشوار می‌کند؛ زیرا عوامل مختلفی بر روند پژوهشی آنها تأثیرگذار خواهد بود که محققان این حوزه برای اتقان کار خود، باید به آن توجه ویژه داشته باشند؛ از‌جملۀ آنها منابعی است که از آنها استفاده می‌کنند. اعتقادات پیروان یا بغض و مخاصمۀ مخالفان آنها در شکلگیری تصویر شخصیتهای شهیر و نامی تأثیرگذار است. در این میان جمع آرای موافقان و مخالفان از مواردی است که در ارزیابی کلی یک گزارش تاریخی تأثیر بسزایی دارد. همچنین فهم کامل از اوضاع زمانی و مکانی نگارش دربارۀ یک شخصیت نامور در تجزیه و تحلیلهای عقلانی و منطقی پژوهشگر، بسیار مؤثر خواهد بود؛ از این رو یک متتبع تاریخ اسلام با درک صحیح از این عوامل و تنگناهای پیشرو، در انجام کار خود به نتیجۀ مطلوب میرسد (ابنخلدون، 1408ق، ص. 1/37).
یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار در پژوهشهای این حوزه، روش استفاده از این منابع است. یکی از روشهای مرسوم مستشرقان در بررسی متون، مطابقت و مقابله است. در این روش که محقق به مقابله‌کردن و مطابقت‌دادن نصوص، تفسیر و تحلیل آنها برای دستیابی به یک فرضیۀ علمی روی می‌آورد، میزان تأثیر و تأثر متون از یکدیگر مشخص و با تحلیل آن، تأثیرپذیری اشخاص، نظریات و مکاتب روشن می‌شود. هرچند این روش نتایج گران‌بهایی را در پی دارد، اما در صورت توجه‌نکردن ویژه به آن، احتمالاً دچار آسیبهایی در پژوهشها می‌شود. برخی معتقدند مستشرقان از قاعدۀ مقابله و مطابقت میان دادهها استفاده کرده و خود نیز مُبدع آن بودهاند، ولی در بیشتر مواقع نتایج آنها در تحقیق نصوص با این روش صحیح نیست (سالمالحاج، 1422ق، ص. 1/171).
از نکات مهم در مطالعات تاریخی این است که هر پژوهش نظاممندی، باید از سه مرحلۀ اساسی توصیف، تحلیل و تبیین برخوردار باشد. در مرحلۀ توصیف، محقق با استفاده از منابع، اسناد و متون، دگرگونی ایجادشده در یک مسئلۀ تاریخی را نشان می‌دهد (قراملکی، 1390، ص. 195) و در مرحلۀ دوم، به تحلیل، یعنی دادهسازی یا دادهیابی از یافتهها روی می‌آورد (واسعی، 1385، ص. 146). او در آخر کار تبیین و چگونگی شکلگیری آنها را انجام می‌دهد که پاسخ به چرایی پدیده است و معمولاً بیان علت یک پدیده، با بیان قاعده و قانون کلی انجام می‌شود که تخلفپذیر نباشد (قراملکی، 1390، ص. 180-195). چنین روشی با گزارش تاریخی مختصر سازگار نخواهد بود. غفلت از این موارد سبب ایجاد مشکلات و آسیبهایی در امر پژوهش خواهد بود که مهمترین آنها در موارد زیر دیده می‌شود. شایان ذکر است که توجه به اوضاع نامساعد امامان شیعه و پیروان ایشان در ادوار مختلف اموی (امین، بیتا، ص. 3/378-381) و عباسی (کاشف آلالغطا، 1373، ص. 51)، حساسیت سیاسی و اجتماعی اهل سنت نسبت‌به شخصیت حضرت فاطمه(س) (ابن ابیطیفور، 1378، ص. 24-33) و دقت ناکافی در جمعآوری احادیث (جمعی از پژوهشگران، 1399، ص. 2/130)، که بر گزارش‌‌های تاریخی شخصیت حضرت تأثیر گذاشته است، برای بررسی شخصیت ایشان ضروری است؛ زیرا مجموعۀ این عوامل باعث به وجودآمدن افراد کذاب و مجهولالحال در بین راویان شیعه شده (علامه حلی، 1340، ص. 1/269) و رد پای جریان غلات را در میان روایات شیعیان پررنگ کرده است (کَشی، 1348، ص. 1/290-291).
3.1. نبود تناسب میان منابع و موضوع
کلم در اثر خود با تمرکز بر کتاب طبقاتالکبری، شخصیت حضرت فاطمه(س) را تحلیل کرده است. او که سعی کرده است مقالۀ تاریخی خود را با تحلیلهای ادبیات کلاسیک جهانی ادغام و مقایسه کند، از اثر کسانی چون دونر (Donner)، گونتر (Gunther)، گرتز (Geertz)، لامنس، کلبرگ، استواسر، مک اولیف، ایوب (Ayoub)، هالم، آیسر، اسپلبرگ، روت رودد، لورا وچیا والیری، مادلونگ (Madelung)، اکر (Echer) و اسمیت (Smith) بهره جسته است. در جدول زیر، تعداد منابع و حوزه‌های استفاده‌شده به تفکیک مشخص شده است.
جدول7: تناسب منابع و موضوع
Table 7. Proportion of sources and topic
|
جمع |
تعداد |
حوزه‌های مورد توجه |
نام |
نوع و تعداد منابع |
ردیف |
|
3 |
3 |
ولادت، رحلت (زمان وفات)، فرزندان (مرگ پسر سوم قبل از ولادت) |
-تاریخ یعقوبی |
تاریخی شیعی (1) |
1 |
|
|
5 |
ولادت، قبل از رحلت پیامبر(ص) (ضمانت‌نکردن ابوسفیان، دریافت غنائم خیبر، پاک‌کردن شمشیر پیامبر(ص) پس از جنگ احد، پرستاری از پیامبر(ص) پس از جنگ احد) |
-سیرۀ ابنهشام |
تاریخی اهل سنت (4)
|
|
|
29 |
7 |
جایگاه نزد پیامبر(ص) (روایت گریه و خنده)، رحلت (زمان وفات)، فرزندان (دو دختر و دو پسر)، قبل از رحلت (ضمانت‌نکردن ابوسفیان، پاک‌کردن شمشیر پیامبر(ص) پس از جنگ احد، پرستاری از پیامبر(ص) پس از جنگ احد)، پس از رحلت (جریان بیعتگرفتن از حضرت علی(ع)، ناراحتی از ابوبکر به‌دلیل انکار وراثت فدک) |
-تاریخ طبری |
2 |
|
|
|
9 |
ولادت (سیدةالنساء الحدیقة الائمة یا نساء العالمین)، جایگاه نزد پیامبر(ص) (روایت گریه و خنده)، رحلت (زمان وفات، روایت ناخشنودی حضرت از ابوبکر)، ازدواج، فقر خانوادگی (اثاثیۀ اندک و کار سخت، ممانعت پیامبر(ص) از دادن خدمتکار به آنان)، روابط با حضرت علی(ع) (لقب ابوتراب به حضرت علی(ع))، فرزندان (دو دختر و دو پسر) |
-طبقاتالکبری |
|
|
|
|
5 |
جایگاه نزد پیامبر(ص) (مشاجرۀ حضرت علی(ع) و حضرت)، رحلت (زمان وفات)، روابط با حضرت علی(ع) (ازدواج مجدد حضرت علی(ع))، فرزندان (دو دختر و دو پسر)، قبل از رحلت پیامبر(ص) (پرستاری از پیامبر(ص) پس از جنگ احد) |
-انسابالاشراف |
|
|
|
|
11 |
پس از رحلت پیامبر(ص) (جریان بیعتگرفتن از حضرت علی(ع) و ناراحتی از ابوبکر به‌دلیل انکار وراثت فدک، تمسخر توسط زنان قریش و حملۀ فیزیکی دشمنان و سقط جنین و عدم پذیرش ابوبکر و عمر و گریۀ مداوم و رحلت)، ولادت (تناول میوههای بهشتی توسط پیامبر(ص) در معراج، ساطعشدن نور به هنگام تولد و کمک زنان بهشتی به هنگام تولد و اقرار به امامت حضرت علی(ع) به هنگام تولد، شادی و نورپراکنی بهشتیان)، ویژگیهای جسمانی، معجزات (سخن‌گفتن در رحم مادر و اقامۀ نماز پس از تولد)، حضور در قیامت، شباهت به حضرت مریم(س)، خواستگاری و ازدواج |
-بحارالانوار |
حدیثی شیعی (4) |
3 |
|
17 |
3 |
نامها و القاب (نامهای مختلف، الزهرا)، شباهت به حضرت مریم(س) (باکره و طاهره و بتول و امابیها و سرور همۀ زنان و مریمالکبری) |
-مناقب آل ابیطالب |
|
|
|
|
1 |
پس از رحلت پیامبر(ص) (تمسخر توسط زنان قریش، حملۀ فیزیکی دشمنان، سقط جنین و عدم پذیرش ابوبکر و عمر و گریۀ مداوم و رحلت) |
-عللالشرایع |
|
|
|
|
2 |
ولادت (تناول میوههای بهشتی توسط پیامبر(ص) در معراج)، حضور در قیامت |
-عیونالاخبارالرضا |
|
|
|
|
2 |
القاب (سیدةالنساء الجنة)، شباهت به حضرت مریم(س) |
-مسند احمد بنحنبل |
حدیثی اهل سنت (6) |
|
|
14 |
3 |
القاب (سیدةالنساء الجنة)، جایگاه نزد پیامبر(ص) (فاطمه پارۀ تن من است، هرکس او را بیازارد، مرا آزرده است (پیامبر(ص))، روابط با حضرت علی(ع) (ازدواج مجدد حضرت علی(ع)) |
-صحیح بخاری |
|
|
|
|
4 |
القاب (سیدةالنساء الجنة)، جایگاه نزد پیامبر(ص) (فاطمه پارۀ تن من است، هرکس او را بیازارد، مرا آزرده است. (پیامبر(ص))، شباهت به حضرت مریم(س)، روابط با حضرت علی(ع) (ازدواج مجدد حضرت علی(ع)) |
-سنن ترمذی |
4 |
|
|
|
2 |
جایگاه نزد پیامبر(ص) (فاطمه پارۀ تن من است، هرکس او را بیازارد، مرا آزرده است (پیامبر(ص))، روابط با حضرت علی(ع) (ازدواج مجدد حضرت علی(ع)) |
-سنن ابنماجه |
|
|
|
|
3 |
القاب (اهل‌‌الکسا)، جایگاه نزد پیامبر(ص) (فاطمه پارۀ تن من است، هرکس او را بیازارد، مرا آزرده است (پیامبر(ص))، روابط با حضرت علی(ع) (ازدواج مجدد حضرت علی(ع)) |
-صحیح مسلم |
|
|
|
0 |
0 |
|
|
تفسیر شیعی (0) |
5 |
|
1 |
1 |
شباهت به حضرت مریم(س) (باکره و طاهره و بتول و امابیها و سرور همۀ زنان و مریمالکبری) |
-جامع البیان |
تفسیر اهل سنت (1) |
6 |
|
|
1 |
ولادت |
-لامنس |
همعصران (10)
|
|
|
|
1 |
شباهت به حضرت مریم(س) |
-استواسر |
|
|
|
|
2 |
شباهت به حضرت مریم(س)، شباهت به حضرت مریم(س) (باکره و طاهره و بتول ابیها و سرور همۀ زنان و مریم و ام الکبریالکبری) |
- مک اولیف |
|
|
|
|
2 |
شباهت به حضرت مریم(س)، قبل از رحلت پیامبر(ص) (جریان مباهله) |
-اسپلبرگ |
|
|
|
13 |
2 |
جایگاه نزد پیامبر(ص) (فاطمه پارۀ تن من است، هرکس او را بیازارد، مرا آزرده است. (پیامبر(ص))، شباهت به حضرت مریم(س) (باکره و طاهره و بتول و امسرور همه زنان و مریمالکبری) |
-لورا وچیا والیری |
7 |
|
|
|
1 |
شباهت به حضرت مریم(س) |
-حداد |
|
|
|
|
1 |
روابط با حضرت علی(ع) (لقب ابوتراب به حضرت علی(ع))، |
-کلبرگ |
|
|
|
|
1 |
قبل از رحلت پیامبر(ص) (جریان مباهله) |
-اشموکر |
|
|
|
|
1 |
ارتباط با قرآن (پیوند با قرآن) |
آیسر |
|
|
|
|
1 |
القاب (اهل‌‌الکسا) |
-مدخل «اهل‌‌الکسا» |
|
با توجه به جدول 7، کلم که بیشتر با رویکرد تاریخی-توصیفی شخصیت حضرت را بررسی کرده است، از توجه به تناسب منابع و موضوع تحقیق، غافل شده است. با توجه به جایگاه ویژۀ حضرت فاطمه(س) نزد شیعیان، باید توجه بیشتری به منابع تاریخی شیعیان می‌کرد؛ اما او به 4 مورد از منابع تاریخی اهل سنت، درمجموع در 29 حوزه (ردیف2)، 6 مورد از منابع حدیثی اهل سنت، درمجموع در 14 حوزه (ردیف4) و یک مورد از منابع تفسیری اهل سنت در یک حوزه (ردیف 6) توجه کرده است. کلم یک منبع تاریخی شیعیان جمعاً در 3 حوزه (ردیف1)، 4 منبع حدیثی شیعیان جمعاً در 17 حوزه (ردیف 3) توجه کرده و از مراجعه به منابع تفسیری شیعیان (ردیف 5) غافل شده است. همچنین 10مورد مراجعه به تحقیقات جدید همعصران، درمجموع در 13 حوزه (ردیف7) در نگاشتۀ کلم وجود دارد. به این ترتیب منابع تاریخی اهل سنت، حدیثی شیعیان، حدیثی اهل سنت، تحقیقات همعصران، تاریخی شیعیان، تفسیری اهل سنت، به ترتیب بیشترین تا کمترین ارجاع را در تحقیق او داشته است.
3.2.توجه به گزارش‌‌های مشخص و محدود
اگرچه به‌طور کلی اثر کلم، از تعدد مقبولی از منابع برخوردار است و او در این باره، تسلط فراوانی را از خود به نمایش گذاشته است، اما نکتۀ غفلت‌شده، تمرکز و پافشاری بر چند منبع خاص و محدود در برخی موضوعهاست. این نکته در جدول7 به‌خوبی مشهود است که اصرار او بر توجه به کتاب طبقاتالکبری از میان منابع تاریخی اهل سنت (درمجموع 9حوزه)، به‌ویژه در موضوعهای تاریخی، بحارالانوار (درمجموع11حوزه) و مناقب آل ابیطالب (درمجموع 3حوزه) از میان منابع حدیثی شیعی، در حوزه‌های انگارۀ شخصیت خیالی بوده است. بنابراین به نظر میرسد تمرکز ایشان بر منابع خاص، محدود و غافل‌شدن از منابع دیگر، زمینۀ مقایسۀ روایت‌‌های مختلف دربارۀ رویدادهای تاریخی را از او سلب کرده و نتوانسته است جنبه‌‌های مختلف گزارش‌‌های گوناگون را از دیدگاه مورخان دیگر بررسی و آشکار کند. بنابراین امکان خطا در نتیجۀ به دست آمده، وجود خواهد داشت. در این صورت نه‌تنها قسمتی از واقعیت آشکار نخواهد شد، برآیند آن خلاف واقع خواهد شد.
3.3.تلاش برای اثبات انگارههای پیشمفروض
یکی دیگر از مشکلات روش مطابقت و مقابله، به کار بردن آن برای اثبات فرضیههایی است که در ذهن محقق براساس یافتههای پیشین شکل گرفته است. در این جهت پژوهشگر برای یافتن حقایق علمی تلاش نمیکند، بلکه برای برهانسازی حدسیات و انگارههای ذهنی خود از این روش بهره میبرد. بنابراین امکان ایجاد نتایج معکوس در پژوهشهای انجامشده، از قوت بالایی برخوردار خواهد شد. با بررسی نوشتار مدنظر، این موضوع تقویت می‌شود که نگارنده در پی اثبات انگارههای پیشمفروض خود، مبنی بر کمرنگبودن شخصیت تاریخی و افسانهای-تخیلی‌بودن شخصیت حضرت فاطمه(س) و اقامۀ دلیل بر آن است. به همین مناسبت در لابهلای اثر کلم، تحلیلهایی از شخصیت حضرت دیده می‌شود که هیچ سندیتی ندارند. اگرچه ممکن است گزارش‌‌های تاریخی از این استدلالات در برخی منابع تاریخی و کلامی وجود داشته باشد، مستند‌نکردن پژوهش به آنها از ارزش پژوهش میکاهد. حوزه‌های القاب (اهلالبیت) در جدول 1، معجزات (توانایی تکثیر غذا، ارتباط با جبرئیل و فرشتگان) و ارتباط با قرآن (سورههایی با حروف مقطعه) در جدول5، مصداق این سخن در مقالۀ کلم است که بر تحلیل و نتیجهگیری او برای اثبات انگارۀ شخصیت افسانهای-تخیلی ایشان سایه انداخته است. از دیگر شواهد این موضوع در عنوان مقاله است که شکلگیری تصویری از یک افسانۀ اسلامی (Klemm, 2005, p. 181) در ابتدای آن بیان شده است و نشان می‌دهد کلم مقالۀ خود را با این پیشفرض پیش برده است که دربارۀ یک شخصیت افسانهای سخن خواهد راند. این پیشفرضها در قسمتهای دیگری از اثر او نیز نمود پیدا کرده است. در جدول3، حوزۀ فرزندان، با وجود استناد به یک منبع شیعی دربارۀ مرگ پسر سوم حضرت، آن را افسانه تلقی می‌کند. جدول 5 در حوزۀ پیش از رحلت پیامبر(ص)، پرستاری از پیامبر(ص) پس از جنگ احد را با وجود سند، گزارشی قصهمانند میداند. در حوزۀ نامها و القاب در جدول 5، برای لقب الزهرا سند ارائه داده است، اما آن را با نور معنوی بی‌اساس تحلیل می‌کند که القا‌کنندۀ تلاش او برای اثبات انگارههای پیشمفروضش است.
3.4.توجه‌نکردن به بینش مذهبی متن
یکی از مسائل مهم و اساسی تحقیق دربارۀ موضوعهای یک علم، استفاده از روش یا روشهای متناسب با آن علم است، در غیر اینصورت تحلیل و نتیجۀ به دست آمده، مقبول نخواهد بود. با توجه به جایگاه حضرت فاطمه(س) نزد شیعیان، پردازش این شخصیت رابطۀ مستقیم با علم کلام، مبانی دینی و مذهبی تشیع خواهد داشت و محقق این حوزه نیازمند درک صحیح از کلام اسلامی-شیعی و بهرهگیری از منابع متقدم و موثق این مذهب خواهد بود.
کلم برای بررسی شخصیت حضرت فاطمه(س)، دوکتاب مناقب آل ابیطالب و بحارالانوار را از میان منابع متعدد متقدم شیعی انتخاب کرده است. او با وجود معرفی دو دانشمند حدیثی مهم و متقدم شیعیان-مرحوم کلینی و صدوق (Klemm, 2005, p. 196-197)- در مقالۀ خود و اشاره به آثار آنها، از بهرهگیری از آنها غافل شده است. به نظر میرسد دلیل انتخاب او از کتاب بحارالانوار، جایگاه ویژۀ آن نزد شیعیان و جمعآوری حجم وسیعی از گزارشها در این کتاب بوده است، اما امکان خطا در این اثر وجود دارد (مجلسی، 1363، ص. 1/53). با وجود اینکه کتاب بحارالانوار، مهمترین و جامعترین دایرةالمعارف حدیثی شیعه است و کلم تمام توان خویش را به کار بسته است تا به روایات گزارششده در منابع متقدم این کتاب رجوع کند، اما بایسته بود این محقق به اصل کتابها مراجعه کند تا درجۀ علمی کار خود را بالا برد. همچنین گزینش کتاب مناقب آل ابیطالب در کنار کتاب علامه مجلسی، این احتمال را به ذهن متبادر می‌کند که به‌دلیل وجود روایات داستانگونه، غیرمنطقی و گاه موازی با نمادهای طبیعت در این کتاب (برای نمونه ابن‌شهرآشوب، 1379، ص. 1/13؛ 3/325، 323، 327، 330، 333)، علت این انتخاب بوده است. همچنین به این نکته اشاره می‌شود که انتخاب کتاب مناقب آل ابیطالب نیز به‌دلیل محتوای برخی روایات، در راستای پیشبرد اهداف کلم بوده است. گواه این سخن چرخش ناگهانی ارجاعات کلم از کتاب بحارالانوار به کتاب مناقب آل ابیطالب در بخش نامهای حضرت (نامها و القاب در جدول5) است. علامه مجلسی به نامها و اسامی حضرت در کتاب خود اشاره کرده است؛ اما با توجه به اینکه این نامها در کتاب ابن شهرآشوب با تشابهاتی از نمادها و عناصر طبیعت ذکر شده است، کلم در این زمینه از این کتاب بهره برده است.
از طرف دیگر بهرهگیری از تحقیقات همعصران خود در تحلیل گزارش‌‌های حدیثی شیعه و اهل سنت، بر نتیجهگیری او تأثیرگذار بوده است (Klemm, 2005, p. 183, 186, 191-192, 197, 200, 206). به نظر میرسد تحلیل دادههای کلامی و حدیثی، بدون توجه به بینش مذهبی متن و یا داشتن انگیزۀ هدفمند در این کار، نتیجهگیری او را به این سمت سوق داده است. با توجه به موارد مذکور، حوزه‌های القاب (اهلالبیت)، پس از رحلت پیامبر(ص) (جریان بیعتگرفتن از حضرت علی(ع) و ناراحتی از ابوبکر به‌دلیل انکار وراثت فدک، تمسخر به‌وسیلۀ زنان قریش، حملۀ فیزیکی دشمنان، سقط جنین، عدم پذیرش ابوبکر و عمر و گریۀ مداوم و رحلت)، ولادت (تناول میوههای بهشتی توسط پیامبر(ص) در معراج، ساطعشدن نور به هنگام تولد و کمک زنان بهشتی به هنگام تولد و اقرار به امامت حضرت علی(ع) به هنگام تولد)، نامها و القاب (نامهای مختلف، الزهرا)، ویژگیهای جسمانی، معجزات (سخن‌گفتن در رحم مادر و اقامۀ نماز پس از تولد، توانایی تکثیر غذا، ارتباط با جبرئیل و فرشتگان)، ارتباط با قرآن (پیوند با قرآن، سورههایی با حروف مقطعه)، حضور در قیامت و خواستگاری و ازدواج مصداق مواردی‌اند که کلم بدون توجه به بینش مذهبی متن، آنها را تحلیل کرده است. به نظر شایسته بود با رجوع به منابع متقدم کلامی، روایی و تفسیری شیعیان، تحلیل خود را برای این موارد بیان می‌کرد.
نتیجه
بررسی و تحلیل مفاهیم و منابع پژوهشی که کلم در رابطه با شخصیت حضرت فاطمه(س) انجام داده است، نشان می‌دهد از تحلیل درست شخصیت حضرت بازمانده است. او با تمرکز بیشتر بر منابع تاریخی و حدیثی اهل سنت، شخصیت تاریخی و واقعی و بر مبنای دادههای منابع حدیثی شیعیان، شخصیت مقدس و افسانهای همراه با تخیل برای ایشان متصور شده است. به نظر میرسد این تحلیل کلم، به‌دلیل توجه‌نکردن به تناسب منابع و موضوع بوده است که بیشترین مراجعه به ترتیب به منابع تاریخی اهل سنت، حدیثی شیعیان، حدیثی اهل سنت، تحقیقات همعصران، تاریخی شیعیان و تفسیری اهل سنت در آن نمود پیدا کرده است. همچنین استفاده از منابع محدود و مشخص همچون کتابهای طبقاتالکبری از میان منابع تاریخی اهل سنت، بحارالانوار و مناقب آل ابیطالب از میان منابع حدیثی شیعیان، یکی دیگر از دلایل این تحلیل است. اتکا بر انگارههای پیشمفروض و بهرهگیری از برخی گزارش‌‌های بدون سند در برخی حوزهها نیز، در تحلیل او مؤثر بوده است. توجهنداشتن به بینش مذهبی متن و مراجعه‌نکردن به منابع متقدم و اصیل شیعۀ اثنیعشری و اتکا به کتابهایی که روایات ضعیف و داستانگونه دارند، همچون مناقب آل ابیطالب از دلایل دیگر تحلیل کلم است. مجموعۀ این عوامل که به نظر فهم بروندینی کلم و شناخت ناکافی او به منابع و روایات، بهخصوص در زمینۀ منابع حدیثی شیعیان را نشان می‌دهد، باعث شده است شخصیت حضرت فاطمه(س) را این‌گونه تصویرسازی کند.
[1] . شایان ذکر است، این مقاله برگرفته از پایاننامۀ نگارندۀ این مقاله است که اسفندماه سال 1401 با عنوان «بررسی انتقادی دیدگاه مستشرقان در مورد شخصیت حضرت فاطمه(س): شخصیت خیالی در برابر شخصیت واقعی» دفاع شده است.
[2] DFG: Deutsch Forschungsgemeinschaft
[3] https://www.uni-leipzig.de/en/ profile/ mitarbeiter/ prof-dr-verena-klemm-kuhn
[4]. مقایسهای است که کلم بین سکوت حضرت در امر ازدواج (ارادۀ فردی) با آمادهسازی برای مرگ (ارادۀ دینی) انجام داده است.
)