نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه معماری، دانشکده معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران
2 دانشجوی دکتری گروه مرمت و احیا بناها و بافت‌های تاریخی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
3 استادیار گروه مرمت و احیا بناها و بافت‌های تاریخی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
In the context of historical cities, the house is the most integral part. Houses are not usually the main building blocks, but they are considered to be the most important sources for city architecture and history. Historical documents and evidence of residential heritage are one of the potential factors of historical knowledge on the architecture of historic houses, and less attention has been paid to this in the previously-done studies. If the status and application of these documents are accurately explained in Iranian architecture studies, the quality of research on the Iranian heritage will change. Therefore, in architectural studies, documents and writings are among the most important sources of attention. The study of the history of the residential architecture of Isfahan based on historical documents and evidence, in addition to providing a more accurate analysis of the values of this building, makes it possible to further deepen the studies of other researchers by providing robust documents and works. By analyzing historical documents and evidence, it is possible to examine the evolution, continuity and lifestyle of architectural buildings in comparison with the present situation, and it is possible to recreate events and lifestyles in the shadow of the use of reliable historical documents and resources. In this regard, the present research seeks to answer the question of how the documents are used to identify the houses in Isfahan in order to study the changes, lifestyle and values of residential architecture in Isfahan. The main objective of answering the key question is to analyze the identification of the architectural talent of historical documents and evidence of the use of historical documents in Isfahan's residential heritage studies. This study was conducted using a descriptive-analytic method, content analysis and a sample of developmental research, using library documents, field studies and interviews. The findings were analyzed by qualitative method and by comparison and interpretation. The results of the research show that with a new approach to identifying historical buildings of Isfahan, based on historical documents, we can present thirteen types of historical documents and witnesses, studying examples of houses, explaining values and performing architectural studies based on them. The most important evidence in this area is memoirs, inscriptions, pictures of personalities and historical events in the body, reports of restorers, family correspondence, travel letters and historical texts, archives of pictures and drawings, paintings, historical gravures, moving pictures, interviews, transaction documents and waqfs (endowments). By reviewing these documents and historical evidence, it is possible to document the way of life, the information of the property genealogy, the study of the form's form, the elements' authenticity, changes and restorations, events and historical incidents, as well as the functions of the house.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
آنچه از معماری خانههای تاریخی به دست پژوهشگران رسیده است دو حوزﮤ بزرگ اسناد و شواهد تاریخی و کالبد بنا را شامل میشود که شناخت ما از هر دو در مراحل ابتدایی است. از بسیاری خانههای تاریخی هنوز حتی نقشه‌‌ای کلی در دست نیست یا نقشه‌ها در بایگانی اداره‌های مربوط مدفون است. امروزه بررسی اسناد و شواهد تاریخی که منبع اطلاعات ارزشمندی دربارﮤ معماری است، یکی از شیوه‌های معتبر پژوهش است؛ اما تاکنون دربارﮤ کاربرد اسناد در مطالعات معماری مسکونی پژوهشی جامع انجام نگرفته است.
اسناد پیوسته مبنای اصلی روایتهای تاریخی بودهاند و باید برای بازنمایی عینی‌‌تر گذشته از آنها یاری جُست. درواقع طبقهبندی و بازشناسی اسناد و شواهد تاریخی دربارﮤ میراث مسکونی، مسیر دستیابی به آنها را ساده میکند و این اسناد را از مفقودشدن در آرشیوهای خصوصی و دولتی نجات می‌دهد. وجوه تاریخ‌دار و مبین ارزشها در کالبد خانهها و اسناد تاریخی نشانههایی است که به‌واﺳﻂﮥ آنها به قدمت و ارزشهای بنا پی می‌بریم. درواقع بناها تبیین هویت خود را در قالب ارزشها وامدار این اسنادند. همچنین وجوه تاریخ‌دار در حکم نشانه‌‌ای بنیادین و عاملی بالقوه در کالبد معماری به شمار میآید که بیان‌کنندﮤ روال زندگی اثر در طول حیات آن است و این بازشناسی می‌‌تواند اساس مطالعه‌های تطبیقی برای شناخت گونه‌‌های دیگری از میراث مسکونی باشد. گونه‌هایی که علائم و نشانههایی در کالبد و اسناد تاریخی ندارند. اهمیت و ضرورت شناخت ارزشهای تاریخی بناها وقتی به‌درستی تبیین میشود که ابوالفضل بیهقی دراین‌باره مینویسد: «می‌خواهم داد این تاریخ به تمامی بدهم و گِرد زوایا و خبایا برگردم، تا هیچ از احوال پوشیده نماند» (زمانی، 1392).
مقاﻟﮥ حاضر در جست‌وجوی تبیین بنیادهای نظری معماری مسکونی اصفهان براساس اسناد و شواهد تاریخی است. در دسته‌بندی کلی دربارﮤ خانههای تاریخی اصفهان، دو دسته اسناد و شواهد تاریخی منقول و غیرمنقول وجود دارد. شواهدی که ماهیت آنها با کالبد بنا پیوند دارد، مانند یادگاری‌های دیواری و کتیبهها، در دسته شواهد غیرمنقول قرار می‌گیرند. آن اسناد و شواهدی که با اثر و روند پیدایش کالبدی آن پیوند مستقیمی ندارند مانند اسناد معاملات، قبالجات، اخوان‌نامه‌ها و... در گروه اسناد و شواهد منقول دسته‌بندی میشوند.
همچنین مقاله براین‌اساس تکیه دارد که با واکاوی 26 خاﻧﮥ تاریخی اصفهان که تاکنون اسناد و شواهد تاریخی دربارﮤ آنها در آرشیوهای شخصی و دولتی، نظیر مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی و مرکز نوسازی و بهسازی اصفهان، بازشناسی شده است در حکم نمونه و شاهدی برای ژرف‌نگری روش‌شناسی مطالعات میراث مسکونی مبتنی‌بر اسناد و شواهد تاریخی بهره گیرد. نظام طبقهبندی اسناد و شواهد تاریخی که براساس تحلیل این نمونه‌‌ها به دست آمده است، امکان بازشناسی اسناد دربارﮤ سایر خانهها را برای پژوهشگران و فعالان حوزﮤ میراث فرهنگی میسر می‌‌سازد. راستی‌آزمایی اسناد و شواهد مطالعه‌شدﮤ پژوهش براساس نظریه‌های کارشناسان و تطابق ویژگیهای کالبدی مطرح‌شده در آنها با وضعیت موجود خانههای تاریخی، به‌صورت پیمایشی بوده است.
پیشینه پژوهش
تا پیش از دورﮤ معاصر، معماری امری نوشتنی تلقی نمی‌شد؛ بنابراین از معماران سنتی دربارﮤ معماری خانهها اثری یافت نشده است (قیومی بیدهندی، 1386). پس از سایرِ منابع مکتوب در حوزﮤ نظم و نثر ایران، باید به مبانیِ نظریِ خانههای تاریخی اصفهان رسید. در آغاز دوران معاصر و شروع نگارش دربارﮤ معماری ایرانی نیز پژوهشگران و مستشرقان به معماری بناهای عام‌المنفعه و یادمانی همچون کاخ‌ها، مسجدها، پل‌ها و... توجه کرده و به خانهها اشاره‌های بسیار محدودی کرده‌اند.
از اولین متون دربارﮤ لزوم حفاظت و توجه به خانههای اصفهان باید به کتاب «بخشی از گنجینه آثار ملی اصفهان» اثر بهشتیان اشاره کرد که در دهه چهل شمسی نگاشته شد. در دهه پنجاه کاراپتیان (Karapetian) با همکاری گالدیری (Galdieri) کتاب «خانههای ارامنه جلفای نو اصفهان» را برای مستندنگاری خانههای جلفا، به ایتالیایی و انگلیسی ﺗﺄلیف کرد که ازجمله اولین منابع در حوزﮤ معماری خانههای اصفهان است؛ همچنین در کتابهای «ایران پل فیروزه» و «اصفهان شهر نور» تصاویری از خاﻧﮥ حاج‌مصورالملکی و خا ﻧﮥ امام‌جمعه اصفهان منتشر شد. از حدود دهه 1370ش و با مقاله‌ها و کتاب‌هایی از محمدکریم پیرنیا، عبدالله جبل‌عاملی، فرهاد ابوالضیاء و قزلباش، کامبیز نوایی و کامبیز حاجیقاسمی، غلامحسین معماریان و نیز مجموعه‌‌های گنجنامه (خانههای کاشان و اصفهان) در ادبیات معماری ایران توجه و بررسی خاﻧﮥ ایرانی پررنگ‌تر به چشم می‌خورد.
قدیمی‌ترین توضیحات دربارﮤ خانههای تاریخی اصفهان را بیشتر باید در سفرنامه‌های تاریخی جست‌وجو کرد که توصیف‌های نوشتاری و در پاره‌ای مواقع گراور را شامل میشوند. پینون (Pinon) (1392) توضیحات پاره‌ای از سفرنامهها را دربارﮤ خانههای اصفهان آورده و آنها را در بخش‌هایی همچون سیمای شهری، سازه و مصالح، فضاهای خانه و... دسته‌بندی کرده است. دیبا، ریوالت و سانتلی (Diba,Revault,Santelli) (1392) در کتاب «خانههای اصفهان» گونه‌شناسی، نقش طبیعت، فضای معماری، سازه و... را در خانههای اصفهان بررسی کرده‌اند. همچنین قاسمی سیچانی و معماریان (1389) در زﻣﻴﻨﮥ گونه‌شناسی خاﻧﮥ قاجاری اصفهان کار کرده‌اند. قاسمی سیچانی و حریری (1395) در کتاب «خانههای قاجاری اصفهان»، پنج خاﻧﮥ قاجاری را در اصفهان مستندنگاری کرده‌اند. پدرام و حریری (1395) نیز در مقاﻟﮥ «خانههای تاریخی با نقشی فراتر از مسکن در بافت تاریخی اصفهان» گونه‌شناسی عملکردی خانههای تاریخی اصفهان را بررسی کرده‌اند. در کتاب «قباﻟﮥ کارگزاری اصفهان» اسنادی از معاملات برخی خانههای اصفهان در سالهای 1327تا1334ق/1288تا1295ش ارائه شده است (نورائی، 1391). تاکنون جایگاه اسناد و شواهد تاریخی در شناخت میراث مسکونی اصفهان تعیین نشده است که این از نوآوری‌های پژوهش حاضر به شمار میآید.
روش پژوهش
دربارﮤ سیمای خانههای تاریخی اصفهان در اسناد تاریخی و جایگاه واقعی وجوه تاریخ‌دار خانههای میراثی اصفهان و ارزشهای ملموس و ناملموس آنها، مطالعه‌های چندانی به‌صورت مدون و روشمند انجام نشده است. نگارندگان این رویکرد را با استفاده از گردآوری اطلاعات از آرشیوها، مطاﻟﻌﮥ پروندﮤ ثبت آثار ملی، حضور در خانهها و تجزیه‌وتحلیل اطلاعات مطرح کرده‌اند. روش این پژوهش توصیفی‌تحلیلی، تحلیل محتوای اسناد و شواهد تاریخی و نمونه‌پژوهی است و با هدف توسعه‌ای انجام شده و درنهایت، تحلیل داده‌ها براساس روش کیفی و با مقایسه و تفسیر بوده است.
فرآیند پژوهش
برمبنای روش پژوهش، نخست شناخت و چیستی اسناد و شواهد تاریخی و اهمیت آنها در فرایند شناخت خانههای تاریخی مدنظر بوده است؛ سپس به بازشناسی نشانه‌های تاریخ‌دار و معمارانه در اسناد و شواهد منقول و غیرمنقول مرتبط با خانهها، به‌منظور اراﺋﮥ روش‌هایی مدون برای شناخت خانههای میراثی اصفهان توجه شده است. در این دسته‌بندی، شناسه‌هایی که مبین ارزشها و ویژگیهای معماری خانهها در اسناد و شواهدند به دو دﺳﺘﮥ عمده تقسیم شدند: 1. نشانههایی که جزیی از کالبد خانه محسوب میشوند، درخور بازشناسی در شواهد غیرمنقول؛ 2. نشانههایی که با کالبد بنا به‌طور مستقیم پیوندی ندارند، درخور بازشناسی در اسناد و شواهد منقول. شناسه‌هایی که با کالبد خانه مرتبط‌اند کتیبهها و یادگاری دیواری را شامل میشوند و شناسه‌هایی از این نوع که با کالبد خانه به‌طور مستقیم مرتبط نیستند در شواهدی همچون تصاویر و گراورهای تاریخی، متون تاریخی، سند و قباله‌ها و وقفنامهها شناسایی میشوند. برخی از این شناسه‌ها با رقم تاریخ و زمانی مشخص همراه‌اند و بعضی دیگر به وقوع رخدادی در خانه و تغییرات و تحولات کالبدی اشاره می‌کنند یا اطلاعاتی دربارﮤ مالکیت بنا و شیوﮤ زندگی ارائه می‌کنند (شکل1).
|
1. شناسایی اسناد و شواهد تاریخی دربارﮤ خانههای تاریخی اصفهان |
|
2. شناسایی و دسته‌بندی شناسه های معماری در اسناد و شواهد منقول و غیرمنقولِ خانههای تاریخی اصفهان |
|
3. ارائه شیوه شناخت خانههای تاریخی اصفهان براساس اسناد و شواهد تاریخی |
شکل 1- فرآیند پژوهش (نگارندگان)
اسناد و شواهد تاریخی دربارﮤ خانههای تاریخی اصفهان
برای مطالعه تاریخ معماری مسکونی، اسناد از منابع دست‌اول به شمار می‌‌روند. اسناد و شواهد تاریخی میراث مسکونی اصفهان، مدارکی تصویری یا نوشتاری یا شفاهی‌اند که برخی رویدادهای مهم زندگی و تحولات کالبدی بنا، در دوران مختلف تاریخ، در آنها ثبت شده است. ازآنجاکه همواره در طول تاریخ، معماری مسکونی در مقام کالبد زندگی انسان بوده است هر شناختی دربارﮤ کیفیت زندگی به درک ارزشهای معماری مرتبط با آن کمک خواهد کرد. شناخت و تفسیر اسناد و مدارک کهن که به‌نوعی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم با کالبد خانههای تاریخی در ارتباط‌اند، تحولات کالبدی و کارکردی این ابنیه را در گذر زمان بیان می‌کنند؛ ازاین‌رو به علت اعتبار اسناد و شواهد تاریخی، تبیین جایگاه این خانهها در این منابع پژوهشی موجب ارتقای دانش روز به هویت فضاهای تاریخی میشود و به‌دنبال‌آن، اراﺋﮥ طرحهای باززندهسازی درخور ارزشهای این ابنیه را به‌همراه خواهد داشت.
در این پژوهش به اسناد معامله و وقفناﻣﮥ خانهای که در «سند» آمده است و منابعی همچون متن، نقشه، نقاشی، عکس و تصاویر متحرک که بهگونهای در راستای شناخت و بازنمایی اصالت و هویت‌بخشی کالبد و کارکرد میراث مسکونی اصفهان کمک میکند، عنوان «شاهد» داده میشود. در طبقهبندی کلی، اسناد و شواهد مرتبط با خانههای تاریخی اصفهان به دو دسته تقسیم میشود: 1. اسناد و شواهدی که با کالبد بنا رابطه مستقیم ندارند (اسناد و شواهد منقول)؛ 2. شواهد تاریخی که با کالبد بنا ارتباط مستقیم دارند (شواهد غیرمنقول). بااهمیت‌ترین اسناد و شواهد نوشتاری دﺳﺘﮥ اول شامل وقفنامهها، مکاتبات خانوادگی (اخوان‌نامه‌ها)، نامه‌ها و گزارش‌های اداری، اسناد و قبالجات خریدوفروش‌اند. این مدارک گاهی وضعیت اجتماعی، اقتصادی و... جامعه زمان خود را منعکس می‌کنند و گاهی به‌طور مستقیم به اطلاعات مربوط به معماری خانه اشاره می‌کنند. اطلاعات معماری مهمی که با جست‌وجو در این مدارک یافت میشوند از این قرارند: وضعیت محلات شهر اصفهان و تغییرات آنها در طول تاریخ، مکان جغرافیایی و حدود اربعه بنا، تاریخ دقیق ساخت و مرمت اثر، نام فضاها، اطلاعات کالبدی دربارﮤ بنا، مشاغل وابسته به خانه و اصطلاحات معماری. مدارک نوشتاری دﺳﺘﮥ دوم بیشتر به‌صورت یادگاری‌های دیواری نمود مییابد و کتیبه و شواهد تصویری آن شامل تصویر شخصیتها و وقایع است که در بین تزیینات مشاهده میشود. در مواقعی رقم تاریخ در مضمون آنها به بازشناسی قدمت بنا میانجامد و مضمون آنها نیز به وقایع زندگی، تحولات بنا، اعتقادات و باورهای مالکان اشاره میکند (جدول1).
شواهد نوشتاری غیرمنقول
در این سرزمین از دیرباز نوشتن بر در و دیوار بناها و عمارت‌های کهن معمول بوده است؛ ازجمله قدیمی‌ترین نمونه‌های آن باید به کاخ تچر در مجموﻋﮥ تخت‌جمشید اشاره کرد که آن را ﮔﻨﺠﻴﻨﮥ خط نامیده‌اند. افراد مختلفی، از پادشاه گرفته تا رعیت و از امیر تا اسیر و گذریان، به هنگام گذر یا توقف در این مکان‌ها سطری چند از خود به یادگار گذاشته‌اند؛ زیرا بنای خشت و گِل را از بنای وجود خویش پایدارتر می‌دیدند. این نوشتم تا بماند یادگار من نمانم، خط بماند روزگار. همچنین در گذشته برخلاف امروز، یادگاری‌نویسی بر دیوار اماکن امری ناپسند نبوده است؛ زیرا به‌طور معمول، یادگاریها را اهل علم و فضل می‌نوشتند و مضمون نوشته‌ها نکته‌های حکمت‌آمیز و پندآموز بوده است. این نوشته‌ها دربرگیرندﮤ مضمون‌های مختلفی همچون ادبی، مذهبی، تاریخی، شرح یک رویداد، طلب دعای خیر و... بوده که در بسیاری مواقع، اساس مطالعات تاریخ‌نویسان و تذکره‌نویسان و پژوهشگران بوده است (صالحی کاخکی، 1378: 69).
بررسی یادگاری‌های دیواری در کالبد خانههای تاریخی در گذر ایام، یکی از راه‌های شناسایی ارزشهای قدمتی و تبیین تاریخ احداث و مرمت این بناهاست. در ﺟﺒﻬﮥ غربی خاﻧﮥ بهشتیان یادگاری دیواری[1]مشاهده میشود که در مضمون آن سنه 1242ق یافت شد. باتوجه به نمونه‌های مشابه مضمون این یادگاری در ابنیه دیگر، مانند مسجدجامع انارستان[2]، این احتمال وجود دارد که سنه 1242ق که در متن یادگاری دیواری خاﻧﮥ بهشتیان مشاهده میشود، هم‌زمان با فوت یکی از افراد یا نزدیکان خانواده بوده است؛ همچنین با استناد به یادگاری، اثبات حضور کالبدی این فضا از خانه در سال 1242ق امکان‌پذیر میشود (جدول2).
جدول 1- دسته‌بندی اسناد و شواهد مرتبط با خانههای تاریخی اصفهان
|
اسناد و شواهد مرتبط با خانههای تاریخی اصفهان |
|||||
|
شواهد غیرمنقول |
اسناد و شواهد منقول |
||||
|
شواهد نوشتاری |
شواهد تصویری |
اسناد نوشتاری |
شواهد نوشتاری |
شواهد تصویری |
شواهد شفاهی |
|
یادگاری |
تصویر شخصیتها در بین تزیینات |
سندهای معاملات و قباله |
اخوان‌نامه، مکاتبات خانوادگی، شجره‌نامه، گزارش‌های مرمتگران، معماران و پاسداران میراث فرهنگی |
آرشیو تصاویر |
مصاحبه با مالکان قدیمی، مرمتگران و پاسداران میراث فرهنگی |
|
کتیبه |
تصویر وقایع در بین تزیینات |
وقفنامه |
نقشه‌ها |
||
|
نقاشی و گراورها |
|||||
|
سفرنامه و متون تاریخی |
تصاویر متحرک |
||||
جدول 2- خوانش یادگاری دیواری خاﻧﮥ بهشتیان
|
تصویر یادگاری |
رقم سال در مضمون یادگاری |
مضمون یادگاری |
نام بنا |
|
(عکس از نصرآبادی، 1392) |
1242ه.ق |
خطی ز آب طلا منشی قضاوقدر که ای ز خانه خدامندگان ره‌پیما به یک درش چو نسیم صبا دراون آیی بهر دیار که بر چشم خلق خوار شدید رخت اگر متحرک شدی ز جای به جای هزار مرتبه سعدی مرا نصیحت کرد |
خانه بهشتیان |
کتیبهها دﺳﺘﮥ دیگری از شواهد نوشتاری غیرمنقول‌اند. در اصطلاح هنری، کتیبه عبارت است از خطوط درشت و واضح که از روی کاغذ از دست کاتب به صفحات منتقل میشود و بر سردرها، دیوارها، محراب‌های مساجد، مکان‌های مقدس و بناهای مهم دیگر استقرار مییابد (فضایلی، 1364). کتیبههای خانههای تاریخی اصفهان در اعتقادات دینی و فرهنگی ریشه دارند و هویت صاحبان و معماران بنا را بازتاب میدهند. برخی کتیبهها تاریخ دارند و واقعه و رخدادی را در خانه بازگو می‌کنند. در مقایسه با بناهای دیگر با کاربری عمومی و عام‌المنفعه، کاربرد این کتیبهها در گوﻧﮥ خانهها کمتر است؛ ازاین‌رو بازشناسی کتیبههای تاریخ‌دار و بازگوکنندﮤ وقایع تاریخی، در شناسایی ارزشهای قدمتی خانههای تاریخی اصفهان ﺗﺄثیرگذار است؛ زیرا با انجام مطالعات تطبیقی، ارزشهای قدمتی سایر خانههایی را می‌شناسیم که کتیبه و نشانه‌های تاریخ‌دار ندارند. برخی کتیبههای تاریخ‌دار به زمان تعمیر و مرمت خانه اشاره می‌کنند که شناخت آنها برای تعیین اصالت اجزا و عناصر بنا مؤثر است. این نمونه در دیوار جنوبی تالار مرکزی خاﻧﮥ خواجه پطروس ولیجانیان مشاهده میشود. در مضمون کتیبه به مرمت تزیینات خانه در سال 1668م/1079ق و سلسله‌مراتب مالکیت بنا اشاره شده است (کاراپتیان، 1385: 71).
بعضی دیگر مانند ﻛﺘﻴﺒﮥ اتاق مرکزی در ﺟﺒﻬﮥ غربی خاﻧﮥ اخوان‌حقیقی به تاریخ اتمام تزیینات، مالک بنا و استادکار تزیینات اشاره میکند. رقم ﻛﺘﻴﺒﮥ مذکور به‌احتمال به اتمام تزیینات کل بنا اشاره میکند؛ زیرا زینت‌کاران ایرانی به‌طور معمول پس از پایان‌یافتن کل تزیینات، اثر را امضا می‌کردند. هرچند مستنداتی دربارﮤ تاریخ آغاز تزیینات بنا در دست نیست. در برخی کتیبهها در کنار ذکر آیات قرآن و احادیث که تبیین‌کنندﮤ دین و باور مذهبی مالکان گذﺷﺘﮥ بناست، رقم سال‌هایی مشاهده میشود که میتوان چنین استدلال کرد بنا در آن سال‌ها آفرینش کالبدی داشته است؛ مانند خانه گلپرور. همچنین در نگاره‌های خانههای تاریخی، نمادهای بسیاری از فرهنگ، اعتقادات، مذهب و ادب ایرانی وارد تصویر شده است و برخی از آنها در توضیحات نگاره و رقم سال مضمون‌های نوشتاری دارند؛ مانند خاﻧﮥ قدوسی که در نگاره‌ای داستان یوسف و زلیخا را تصویربرداری میکند و به‌صورت نوشتاری به آن اشاره میشود. درج سال 1324 نیز بیان‌کنندﮤ حضور کالبدی فضا در آن زمان است. همچنین در کتیبههای اطراف حیاط خاﻧﮥ حاجرسولیها (سرهنگ بخردی) تصاویر داستان بیژن و منیژه از شاهناﻣﮥ فردوسی مشاهده میشود (جدول3).
جدول 3- انواع کتیبههای تاریخ‌دار در برخی خانههای تاریخی اصفهان
|
تصویر کتیبه |
ﺗﺄکید تاریخی کتیبه |
مضمون کتیبه |
محل کتیبه |
نام خانه |
||||
|
(کاراپتیان، 1385: 116) |
سیر چهار نسل پیوسته مالکیت خانه خواجه پطرس خانه تاریخی خواجه پطرس را در سال 1668م ماتئوس مرمت کرد. |
در سالیان فرمانروایی شاه‌سلیمان و اسقف اعظم کلیسای کاتولیک اچمیازیان، در سال 1668م (1079ق/1047ش) عهد جدید، به خاطر بنده گناه کار ماتئوس پسر عالیجناب میناس که در عنفوان جوانی در 25سالگی با مسیح مشحور شد، آه، از شما عزیزان درخواست دارم که هنگامی‌که چشمتان به این نوشته می‌افتد، ماتئوس، والدین او و پدربزرگ مهربان و بخشنده‌ا‌ش، خواجه پطرس، را به یاد آورید. او که با والدینش مهربان و بخشنده بود و خانه دلخواه خویش را برای استفاده فرزندش پطرس جانین تعمیر کرد. بادا که خداوند خوشی و شادمانی ابدی به ایشان بخشد. کسی که تا سالهای سال آمرزیده است. آمین. سال 1640م تاریخ تولد ماتئوس است. سال 1659م تاریخ تولد پطرس است. |
دیوار جنوبی تالار مرکزی |
خانه خواجه پطروس ولیجانیان |
ادامه جدول 3- انواع کتیبههای تاریخ‌دار در برخی خانههای تاریخی اصفهان
|
تصویر کتیبه |
ﺗﺄکید تاریخی کتیبه |
مضمون کتیبه |
محل کتیبه |
نام خانه |
|
(عکس از نگارندگان، 1395) |
تزیینات اتاق مرکزی جبهه غربی خانه تاریخی اخوان‌حقیقی در سال 1274ق تکمیل شد. |
اتمام یافت در عصر دوشنبه ذی‌الحجه‌الحرام سنه 1274ق. حسب‌الفرمایش محمدباقر. رقم کمترین محمدالخوئی مشهور اصفهانی. |
ضلع شمالی اتاق مرکزی واقع در جبهه غربی |
خانه اخوان حقیقی |
|
(عکس از نگارندگان، 1387) |
1333 |
ایه بسم الله الرحمن الرحیم |
ایوان جبهه شمالی |
خانه گلپرور |
|
(عکس از نگارندگان، 1393) |
1324 |
مجلس یوسف و زلیخا |
بالای چاه و منبع آب خانه |
خانه قدوسی |
|
(عکس از نصرآبادی، 1395) |
1276 |
ایه بسم الله الرحمن الرحیم |
دیوار شمالی تالار در جبهه شمالی |
خانه شهشهان |
|
(عکس از نصرآبادی، 1395) |
1324 |
آیه «وَإِن یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَیَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ.» |
سردر ورودی |
خانه شیران |
شواهد تصویری غیرمنقول
در بین نقوش و تزیینات برخی خانهها، تصاویری از مالکان بنا مشاهده میشود؛ مانند تصویر میرزااسدالله‌خان وزیر در خاﻧﮥ شهشهان، تصویر امین‌التجار در خاﻧﮥ امین‌التجار (شکل2)، تصویر معین‌التجار در خاﻧﮥ اعلم، تصویر خان بختیاری در خاﻧﮥ شیران (شکل 3) و تصویر آیت‌الله سیدمحمدباقر شفتی در خاﻧﮥ شفتی. این تصاویر، شواهد مصوری در کالبد خانه‌اند که روال زندگی و روند مالکیت بنا را شکار می‌کنند. وجود تصاویر دو برادر، امین‌التجار و معین‌التجار که از تجار معروف اصفهان در دوران قاجار بودند در بین تزیینات این دو خانه و شباهت کالبدی فراوان خانههای امین‌التجار و اعلم بیان‌کنندﮤ این احتمال است که این دو بنا باوجودِ داشتن مالکانی با سلیقه‌های فکری یکسان، به علت همسانی کارفرما و مالک، معماران و استادکاران یکسانی نیز داشته است. دﺳﺘﮥ دیگر از این نوع شواهد به وقوع واقعه و رخدادی در خانه اشاره می‌کنند؛ مانند خاﻧﮥ لئون، وکیل‌الدوله جلفا، که در سال 1831م/1246ق پذیرای کورنل (Kornel)، سفیر انگلستان، و همراهان او بود. تصاویری از این افراد در دوال اتاق جنوبی خانه مشاهده میشود (شکل 4) (درهوهانیان، 1378).
شکل 2- تصاویر امین‌التجار در خانه امین‌التجار (نگارندگان، 1394)
شکل 3- تصاویر خان بختیاری در خانه شیران (نگارندگان، 1394)
شکل 4- تصاویر همراهان سفیر انگلیس در دوال اتاق جنوبی خانه لئون وکیل‌الدوله (نگارندگان، 1395)
اسناد و شواهد نوشتاری منقول
اسناد و شواهد نوشتاریِ منقول مرتبط با خانههای تاریخی در پنج دسته به شرح زیر بازشناسی میشود:
1. اسناد معاملات؛ 2. قبالجات؛ 3. وقفنامه و شواهدی همچون اخوان‌نامه و شجره‌نامهٰ؛ 4. گزارش‌های مرمتگران و پاسداران میراث فرهنگی؛ 5. سفرنامهها و متون تاریخی. در آغاز سال 1349ش، طرح آرشیو ملی ایران تصویب شد و سازمان اسناد ملی به وجود آمد. هدف از ﺗﺄسیس این سازمان، جمع‌‌آوری و حفظ اسناد ملی موجود در خانواده‌ها و اداره‌های دولتی برای استفادﮤ عموم و پژوهشگران اعلام شد؛ ولی هنوز اوراق پراکنده و مهمی نزد بیشترِ صنف‌ها و طبقه‌های مختلف اجتماعی است (رضایی، 1389: 8). اسناد و سجلات مندرج، برای تبارشناسی و شناخت تسلسل مالکیت در خانهها اطلاعات بی‌نظیری دارند. در دوران قاجار، بیشترِ علما برای تدوین اسناد محل خاصی نداشتند؛ به‌عبارتی، محضر (دارالشرع، دارلحکومه) گستره‌ای متنوع از مسجد، خاﻧﮥ مجتهد و خاﻧﮥ یکی از معامله‌کنندگان بود (رضایی، 1389: 35؛ نورائی، 1391: 12).
همچنین به‌طور معمول بر روال سندنویسی، حدود اربعه املاک و رقبات کامل نوشته شده است. این بخش از اسناد در مطاﻟﻌﮥ محله و بستر قرارگیری بنا حائز اهمیت است. در این اسناد، به القاب و مشاغل افراد نیز اشاره شده است که در بازشناسی الگوهای پیوند فضای کار و خانه اهمیت مییابد. در شناخت قدمت بنا، تاریخ‌‌گذاری‌ها از دیگر نکته‌های باارزش سند و قبالجات خانههای تاریخی است. تاریخ‌هایی که بنا معامله شده است بیان‌کنندﮤ حضور کالبدی خانه در آن دوران است. در اسناد معاملات و قبالجات، واژه‌های متعددی برای نامیدن فضاهای خانه به کار رفته و برخی اسناد تاریخی ابعاد فضاهای خانه را نیز تعیین کرده است. در یکی از اسناد، به خریدوفروش خانهای در سال 1327ق/1909م در روستای محمودآباد اصفهان با مساحت پنج‌دری (27زرع)، اتاق زاویه (27زرع)، هشتی و دالان (72زرع) اشاره شده است (نورائی، 1391: 43). این اعداد در اجرای طرحهای مرمت و باززندهسازی خانه برای دستیابی به اصالت طرح کارآمد خواهد بود؛ همچنین تبیین واژه‌های مرتبط با نظام معماری مسکونی گذشته، از کاربردهای اسناد در مطالعه‌های میراث مسکونی است. در سند معاﻣﻠﮥ خانهای در خیابان چهارباغ، به اجزای خانه همچون «خلوت»، «طویله»، «بهاربند»، «کالسکه‌‌خانه»، «طباخ‌‌خانه» و «عمارت گلخانه» اشاره شده است (نورائی، 1391: 49).
در بررسی اسناد معاملات خاﻧﮥ تاریخی بهشتیان در سالهای 1249 و 1271 و 1281ق/1833 و 1855 و 1865م نیز مشخص میشود بنا در محله چماقیه در نزدیکی حمام شیخ‌بهایی بوده و در متون تاریخی مانند سفرنامهها و کتاب آثار ملی اصفهان این محله با نام‌‌های جمال کُله، جماله کُله یا جماله آمده است. برای نخستین‌بار در اسناد عنوان این محله چماقیه ذکر شده است که بخشی از تاریخ و ادبیات شفاهی مردم را در آن دوران تبیین میکند؛ همچنین کاربرد واژﮤ «دروب» مشخص میکند وجود سه ورودی در وضع موجود بنا دارای اصالت است (شکل5).
شکل 5- سه ورودی خاﻧﮥ بهشتیان (نگارندگان، 1394)
اشاره به لقب عصار برای مالکان و وجود دستگاه تنگ سرکه در گوشه شمال‌غربی خانه، فرضیه کارگاه‌بودن بنا و پیوند الگوی کار در خانه را اثبات میکند (شکل6).
شکل 6- فضای کارگاه خاﻧﮥ بهشتیان (بایگانی مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان، 1361)
واژه‌های «دو دست و یک باب بالاخانه» اصالت جفت بالاخانه در ﺟﺒﻬﮥ غربی و تک بالاخاﻧﮥ ﺟﺒﻬﮥ شرقی را تعیین میکند (شکل7). در مطالعه‌های پیمایشی خانه مشخص شد سیستم آبرسانی خانه با عناصری همچون چاه، منبع، حوض و دستک بوده و هریک از این اجزا در سند خانه یاد شده است (جدول4).
شکل 7- جفت بالاخانه در ﺟﺒﻬﮥ غربی خاﻧﮥ بهشتیان (نگارندگان، 1392)
جدول 4- شناسه‌های مهم اسناد معاملاتی و قباله‌های خانههای تاریخی در شناخت وجوه معمارانه[4]
|
نام خانه |
اطلاعات تبارشناسی، تسلسل مالکیت و حدود اربعه خانه |
بستر و محله |
اشاره به اجزا و عناصر خانه |
اشاره به القاب و مشاغل |
قیمت معامله خانه |
تاریخ تحریر سند |
تصویر رویه سند |
|
خانه بهشتیان |
واقع در محله چماقیه قرب حمام شیخ |
مدخل و دروب و پنجره و آلات و حجریه
|
اشاره به فروش خانه به ابوالقاسم عصار |
شصت تومان بعد فضی روپیه تمام عیار یک مثقال و نیمی عددی یک هزار و یکصدوپنجاه دینار |
1249ق و 1271ق |
(بایگانی شخصی سیلانی، 1394) |
|
|
خاﻧﮥ بهشتیان |
واقع در محله چماقیه قرب حمام شیخ |
دو دست و یک باب بالاخانه خارج که هر یک متصله و مربوط به یکدیگر است. زیرزمین و بالاخانه و چاه و منبع و حوض و دستک و بیت‌الخلا و مطبخ و سنگ هزاره. |
لقب و شغل مالکان خانه عصار بوده است. |
مبلغ یکصد تومان تبریزی وجه نقد از قرار نیم ریال دانه سیزده نخودی بیست عدد یک تومان رایج خزانه عامره |
1281ق |
(بایگانی شخصی سیلانی، 1394) |
ادامه جدول 4- شناسه‌های مهم اسناد معاملاتی و قباله‌های خانههای تاریخی در شناخت وجوه معمارانه[5]
|
نام خانه |
اطلاعات تبارشناسی، تسلسل مالکیت و حدود اربعه خانه |
بستر و محله |
اشاره به اجزا و عناصر خانه |
اشاره به القاب و مشاغل |
قیمت معامله خانه |
تاریخ تحریر سند |
تصویر رویه سند |
|
خاﻧﮥ بهشتیان |
واقع در محله چماقیه قرب حمام شیخ |
دو دست و یک باب بالاخانه خارج که هر یک متصله و مربوط به یکدیگر است. زیرزمین و بالاخانه و چاه و منبع و حوض و دستک و بیت‌الخلا و مطبخ و سنگ هزاره. |
لقب و شغل مالکان خانه عصار بوده است. |
مبلغ یکصد تومان تبریزی وجه نقد از قرار نیم ریال دانه سیزده نخودی بیست عدد یک تومان رایج خزانه عامره |
1281ق |
(بایگانی شخصی سیلانی، 1394) |
|
|
خانه ادیب |
واقعه در محله جورچه خوانسار |
دو باب طویله بزرگ. . ایوانی سراسری. . فرم خانه به صورت اندرونی و بیرونی. . سه دری. . چوب‌بست و تاک. . یورت[6] و نشیمن. . حوض آب. |
- |
پانصدوپنجاه تومان |
1352ق |
(بایگانی شخصی مستغاثی، 1395) |
دﺳﺘﮥ دیگر از اسناد و مدارک منقول نوشتاری وقفنامه است. وقف عبارت است از حبس عینِ مال و در راه خیر قراردادن آن که این عمل با اجرای صیغه وقف تحقق مییابد. وقف ممکن است به‌صورت دائم یا موقت باشد که در مضمون آن مدت زمان حبسِ مال قید میشود (جعفری لنگرودی، 1385: 752). حفاظت‌نکردن از خانههای میراثی، از دیرباز بهگونهای در فرهنگ ایرانیان وجود داشته است؛ به‌طوری‌که میرسیدعلی جناب دراین‌باره مینویسد: «عادت تمام ایرانیان چون بر نفرت از منزل‌کردن خانههایی است که پدر آنها در آن وفات کرده است؛ به‌علاوه‌اینکه دولت پدرها و فرزندها و وضع زندگی آنها بیشتر مواقع اختلاف دارد. پس خانه پدری برای فرزند یا بزرگ‌تر یا کوچک‌تر میشود. از این جهت هرکس مایل است موافق سلیقه خود منزلی ترتیب دهد» (جناب، 1371: 164)؛ همچنین سعدی دراین‌باره می‌‌سراید:
«هر که آمد عمارتی نو ساخت رفت و منزل به دیگری پرداخت
وان دگر پخت همچنین هوسی وین عمارت بسر نبرد کسی»
برخی خانههای تاریخی اصفهان به علت اجرای سنتِ وقف، در مقایسه با سایر خانهها، در طول تاریخ پایداری کالبدی و کارکردی داشتهاند؛ همچنین گاهی با کاربری اولیه (مسکونی) یا کاربری که بدان منظور وقف شدهاند، ادامه حیات میدهند. براساس سالهای رقم‌شده در صورت وقفنامه، میتوان حضور کالبدی خانه را در دوران‌‌هایی مشخص کرد و دربارﮤ مالکیت، شیوﮤ زندگی، رخدادهای تاریخی و کاربری‌‌های بنا اطلاعاتی کسب کرد. به‌طور کلی مضمون وقفنامهها دربرگیرندﮤ اطلاعات معماراﻧﮥ فراوانی از مقیاس کلان، مانند شهر و ﻣﺤﻠﮥ قرارگیری خانه، تا مقیاس خُرد، مانند اجزا و عناصر بنا، است؛ همچنین وقفنامهها از نظر اصطلاحات و واژگان مربوط به معماری نیز بسیار غنی‌‌‌اند. برخی از واژگان مربوط به معماری خانههای تاریخی و فن‌‌آوری ساخت آنها، مانند اخطاط‌کردن (طرح‌ریزی بنا روی زمین) و حوائج‌خانه (انبار مواد غذایی) و بهاربند (طویله و مکان نگهداری حیوانات) که امروز کمتر به کار می‌رود، در متن وقفنامهها درخور واکاوی است (حسینی اشکوری، 1395: 150). وقفناﻣﮥ خاﻧﮥ ملک‌التجار مربوط به سال 1241ق/1825م بوده و عنوان معمارِ بنا استاد حسین‌چی ذکر شده است. این بنا با کاربری حسینیه وقف دائمی شده و به علت اهمیت سنت وقف نزد ایرانیان، این کاربری همچنان حفظ شده است (سازمان اوقاف از مردم اصفهان سپاسگزاری میکند، 1346: 210تا216)؛ همچنین خاﻧﮥ میرزامحمود ملاباشی وقف نودساﻟﮥ اولاد است و در حال حاضر کاربری مسکونی دارد (ملاباشی، 1395).
شناختن آثار معماران، مرمتگران و فعالان عرﺻﮥ حفاظت از خانههای تاریخی در هر دوره نیز، وجوه مهمی از ارزشهای معماری این ابنیه را روشن میکند. این افراد در بیشترِ مواقع شواهدی در این حوزه، به‌صورت شفاهی و گاه مکتوب و مصور، از خود به جا گذاشته‌اند. واکاوی در آنها ارزشها و ویژگیهای مهمی از خانههای تاریخی شهر اصفهان را مشخص میکند. در آرشیو سازمان میراث فرهنگی و نزد مالکان خانههای تاریخی مستنداتی در قالب نامه‌ها، توصیهنامهها و... وجود دارد که در آنها اطلاعات تاریخی دربارﮤ تبارشناسی مالکان، سال احداث و مرمت خانه، شرح زندگی، رخداد حوادث تاریخی در خانه و... یافت میشود. نخستین گزارش‌های مکتوب دربارﮤ وضعیت حفاظت خانههای تاریخی شهر اصفهان به دهه 40ش مربوط است که عباس بهشتیان، از پاسداران میراث فرهنگی، آن را تنظیم کرده است. در این گزارش، فهرستی از خانههای ویران‌شدﮤ اصفهان در آن سال‌ها ارائه شده است که شامل خاﻧﮥ کلاهدوزان در کوی قصر، خاﻧﮥ نعلبندباشی در کوی جماله کُله روبه‌روی در مسجد حاج‌محمدجعفر آباده‌ای، خاﻧﮥ صدر در کوی شیروانی‌ها و... است.
عباس بهشتیان همچنین در نامه‌هایی که در سال 1361ش، برای ثبت ملی خاﻧﮥ پدری به سازمان حفاظت آثار ملی نگاشته، دربارﮤ سیر تحولات کالبدی خانه، قدمت فضاهای خانه، سلسله‌مراتب مالکیت، بانی و سازندﮤ دستگاه فضای کارگاهی، تعدد ورودی‌های خانه، تزیینات خانه و وضعیت حفاظتی بنا اطلاعاتی ارائه کرده است. براساس این نامه، خاﻧﮥ تاریخی بهشتیان چهار نسل مالکیت پیوسته شامل ابوالقاسم عصار، محمدحسن عصار، حیدرعلی عصار و عباس بهشتیان داشته است. همچنین اشاره کرده محمدحسن عصار، از مالکان بنا، بانی و سازندﮤ دستگاه تنگ سرکه در فضای کارگاهی خانه بوده که با کاربست تفکر بومی و فنون سنتی این دستگاه فشار را ابداع کرده است. دستگاهی که در آن دوران پنج نموﻧﮥ دیگر مشابه آن در عصارخانه‌های اصفهان ساخته میشود و بهشتیان در این نامه به نابودی همه آنها اشاره کرده است. او اشاره کرده است این دستگاه تنها نموﻧﮥ باقی‌مانده است.
در زﻣﻴﻨﮥ قدمت فضاهای خانه، براساس این نامه، مشخص شد که اتاق دودری ﺟﺒﻬﮥ غربی ماهیت صفوی دارد و ﺑﻘﻴﮥ فضاها به اواسط قرن سیزدهم قمری مربوط است (جدول5). شجره‌ناﻣﮥ خانوادگی برخی مالکان نیز در خانههای تاریخی آنها یافت میشود که کندوکاو در آن به شناخت روند زندگی در خانه میانجامد. شجره‌ناﻣﮥ یکی از خانواده‌های قدیمی جلفا به نام آقانوری‌ها (آقانوریان) در خاﻧﮥ بارون پتروس استپانون آقانوریان نگهداری می‌شد که در حال حاضر به کلیسا وانک منتقل شده است.
جدول 5- شناسه‌های مهم دست‌نوشته‌های تاریخی در تبیین ارزشهای خانه
|
نام خانه |
اطلاعات تبارشناسی و تسلسل مالکیت |
اشاره به اجزا و عناصر خانه |
اشاره به قدمت عناصر خانه |
اشاره به وضعیت حفاظت خانه |
تاریخ تحریر |
تصویر رویه دست‌نوشته |
|
خانه بهشتیان |
اشاره به چهار نسل مالکیت پیوسته خانه: ابوالقاسم عصار، محمدحسن عصار، حیدرعلی عصار و عباس بهشتیان.. . اشاره به محمدحسن سازنده دستگاه فشار عصارخانه که تنگ سرکه نامیده شده است. |
. اشاره به سه ورودی خانه، دودری، اتاق ارسی. . اشاره به تزیینات گچ‌بری و درهای نفیس بنا.
|
. هسته اولیه بنا اتاق دودری جبهه شرقی است و زمان احداث آن مربوط به دوران صفوی است. . سایر بخش‌های خانه به اواسط قرن13ق مربوط است. |
. خانه از طرف همسایگی شمالی در معرض خطر و آسیب‌دیدگی است. |
1361ه.ش |
(بایگانی سازمان میراث فرهنگی اصفهان، 1393). |
برای دست‌یافتن به الفبای کالبدی و ویژگیهای فراکالبدی خانههای اصفهان و بازشناسی ارزشهای آنها، جست‌وجو در میان متون تاریخی و یادداشت‌های سفرنامه‌نویسان اروپایی که در دوران صفوی و قاجار به اصفهان آمده‌اند، راهگشا خواهد بود. اطلاعاتی که از این سفرنامهها به دست میآید تعداد خانهها در محله‌های شهر اصفهان، نحوﮤ پراکنش خانههای اقلیت‌های مذهبی، مالکیت و اطلاعات تبارشناسی، زمان احداث و تعمیر برخی خانهها، شیوﮤ ساخت و نوع تزیینات، کاربرد فضاهای خانه و شیوﮤ زندگی را شامل میشود. شیوﮤ زندگی و ﺗﺄمین نیازهای انسان در خانه، همواره با فرم و ساختار فضای معماری پیوند نزدیکی داشته است؛ به‌گونه‌ای‌که این دو پیوسته از یکدیگر ﺗﺄثیر می‌گرفته‌اند.
تا پیش از دهه 40ش، شهر اصفهان به سیستم فاضلاب شهری مجهز نبود و این مسئله در طراحی سرویس بهداشتی و حمام خانهها بسیار حائز اهمیت بوده است. با بررسی متون تاریخی، شیوﮤ دفع فاضلاب خانهها و محل جانمایی سرویس بهداشتی در بیشترِ خانهها تبیین میشود. در این شهر به علت وجود یک لایه خاک سخت، فاضلاب شهری در زمین نفوذ نمی‌کرد. ازسوی‌دیگر، محصولات خاص آن، همچون خربزه، به خاک قوی و پربار نیاز داشت؛ پس باید نظامی تدبیر می‌شد که در آن نخست، فضولات بهگونهای از منطقه دور می‌شد و دوم، آن فضولات به آغوش نیازمند زمین‌های کشاورزی اطراف می‌رفت (رجایی، 1391: 76).
در قرن هفتم قمری، یاقوت حموی دراین‌باره مینویسد: «زمین اصفهان سنگ سخت است. ازاین‌رو برای کشت به کود بیشتر نیاز دارد و به این جهت، در آن فضولات گران‌بهاتر از جای دیگر است» (یاقوت حموی، 1380: 1/259). بنابراین در این شهر به‌طور تقریبی همیشه محل سرویس بهداشتی بعد از در ورودی خانهها بود و فرم فضا اتاقکی بود با گودال مستطیل‌شکل با کف‌فرش آجری که سوراخ کناری آن با چاه بیرون خانه ارتباط داشت؛ به‌این‌ترتیب، در کوچه‌های شهر کنار درِ هر خانه به‌طور معمول یک چاه دفع فاضلاب به‌صورت سر باز وجود داشت (شکل 8 و 9) (ادیب، 1384: 112).
فروش فاضلاب خانهها از منابع درآمد نوکران و خدمتکاران خانه بود (تاورنیه، 1363: 380)؛ این‌گونه‌که در سراسر سال، خاکستر کرسی و اجاق و بخاری خود را جمع می‌کردند و به هنگامی که چاله‌های فاضلاب به‌طور کامل پر می‌شد از یک طرف آن را به خارج باز و به داخل چاله‌ای مخصوص، در کنار ورودی خانه، هدایت می‌کردند. پس از پرشدن، آن را با خاک و خاکستر مخلوط و بهترین کود را برای کشاورزی آماده می‌کردند (ویلز، 1368: 211). در دوران مشروطه، ادارﮤ بلدیه دستور داد: «صاحبان خانهها چاه‌های متعلق به خود را که سر آنها پوشیده نیست با سنگ، مسطح با کوچه بپوشانند» (انجمن مقدس ملی اصفهان، ش13).
شکل8- موقعیت ورودی و سرویس بهداشتی بهشتیان (نگارندگان، 1395)
شکل 9- چرخِ کشیدن فاضلاب چاه ورودی خانهها در گذشته (http:esfahanpeople.persianblog.ir)
شواهد تصویری منقول
شواهد مصور منقول امکان شناخت بهتر هویت و سیر تحولات و تغییرات در کالبد بنا را فراهم می‌آورند و به‌این‌ترتیب، اصالت و ارزش اجزا و عناصر بنا درخور ارزیابی میشود. بررسی ارزشها و سیر دگرگونی مسکن انسان در طول تاریخ با بازشناسی زندگی مردمانی میسر میشود که در بستر زمان، در تعامل و تقابل با اجتماع زیسته‌اند. اسناد و مدارکی که از این افراد به جا مانده است، بیان‌های تاریخی گوناگونی از فرهنگ و تاریخ و جوامع آنهاست. آنچه شواهد تصویری را از متون و منابع مکتوب متمایز میکند امکان گنجاندن روایتی مفصل در یک تصویر است. علاوه‌برآن، نیازنداشتن به ترجمه برای انتقال مفهوم روایتهای استنباط‌کردنی، از ویژگیهای هر شاهد مصور است. شواهد تصویری براساس تکنیک اجرا یا ابزار تولید به انواع مختلفی تقسیم میشوند که در تعریفی جامع، میتوان آنها را در سه دسته کلیِ طرح و نقاشی، عکس و مواد جغرافیایی طبقهبندی کرد. طرح و نقاشی‌های تاریخی بیشتر در سفرنامهها مشاهده میشود؛ اما در بیشترِ مواقع، بناهای شاخص و عام‌المنفعه موضوع طراحی‌ها بوده است. دربارﮤ خانههای تاریخی اصفهان، نقاشی از خاﻧﮥ تاریخی مارتاپیترز (Marta Piterz) در سفرناﻣﮥ چارلز تکسیه (Charles Texier) یافت شد.
در شهر اصفهان، رواج عکاسی به دوران ناصرالدین‌شاه قاجار مربوط است. مجموعه عکس‌هایی که از دورﮤ ناصری به دست ما رسیده است، برای پژوهش در تاریخ و فرهنگ ایران اسناد معتبری است (جدول6) (هویان، 1386: 52). تصویری از حضور شاگردان در تالاری قاجاری در اصفهان به دست آمده است. تطبیق این تالار با مدارک موجود از خانههای تاریخی شهر اصفهان مشخص کرد به‌احتمال بسیار، تصویر به خاﻧﮥ جناب مربوط است و شخصیت معلم نیز میرسیدعلی جناب، نویسندﮤ کتاب الاصفهان، است. این تصویر در زﻣﻴﻨﮥ شناخت و درپی‌آن، اراﺋﮥ طرحهای باززندهسازی خانه سندی معتبر خواهد بود. در تصویر، پوشش سه دانش‌آموز مطابق است با پوشش دانش‌آموزان در تصاویری که سوروگین[7] (Sevruguin) از مدارس قاجاری ایران تهیه کرده است. با استناد به این تصویر، میتوان خانه‌مدرسه‌بودن مکان را اثبات کرد و باوجودآن، حضور شخصیت فرهنگی جناب در این خانه، بنا را در گروه خاﻧﮥ شخصیت‌های فرهنگی اصفهان قرار می‌دهد (عکس10تا14).
شکل10- تالار خانه جناب (فقیه حقانی، 1389: 116)
شکل11- تالار خانه جناب (نگارندگان، 1394)
شکل12- میرسیدعلی جناب (جناب، 1394)
شکل13- تطبیق نقوش تزئینی بالای طاقچه در عکس قاجاری و وضعیت موجود خانه جناب (فقیه حقانی، 1389: 116؛ نگارندگان، 1394)
شکل 14- تطبیق پوشش دانش‌آموزان با پوشش دانش‌آموزان در مدرسه قاجاری بازشناسی‌شده (فقیه حقانی، 1389: 116؛ برجسته، 1378)
مجموﻋﮥ ارنست هولستر (Ernst Hoeltzer) یکی از گالری‌های باارزشِ عکس خانههای اصفهان در دوران قاجار است که بیشتر به خانههای جلفای اصفهان توجه کرده است. در تطبیق تصاویر کاراپتیان با تصویری که هولستر از ﺟﺒﻬﮥ جنوبی خاﻧﮥ خواجه هوسپ (Khaje hosep) ارائه میکند، برخی الحاق‌های این خانه مشخص میشود (شکل15و16). در تصویری دیگر که به خاﻧﮥ هولستر در جلفا مربوط است، به خرید مقدار فراوانی انگور اشاره میشود که بیان‌کنندﮤ تولید شراب در خانههای ارامنه اصفهان است (شکل17).
شکل 15- ﺟﺒﻬﮥ جنوبی خاﻧﮥ خواجه هوسپ (هولستر، 1892م)
شکل 16- بخش میانی ﺟﺒﻬﮥ جنوبی خاﻧﮥ خواجه هوسپ (کاراپتیان، 1385)
شکل 17- خریدوفروش انگور در خاﻧﮥ هولستر (هولستر، 1892م)
جدول 6- نمونههایی از شواهد تصویری خانههای تاریخی اصفهان
|
نام خانه |
انواع شواهد تصویری |
||
|
طرح و نقاشی |
عکس |
مواد جغرافیایی |
|
|
خانه حاج‌ابراهیم ملک‌التجار |
___ |
(ملک‌التجار، 1394)
اجتماع روحانیان و علمای اصفهان در خانه حاج‌ابراهیم ملک‌التجار به دعوت ظهیرالاسلام، داماد مظفرالدین‌شاه، در راستای فعالیت‌های مشروطه‌خواهان (1325ق) (فقیه حقانی، 1389: 8). |
_______ |
|
خانه مارتاپیترز |
(تکسیه، 1842م) |
_______ |
(تکسیه، 1842م) (تکسیه، 1842م) |
|
خانه امام‌جمعه |
|
حاج‌میرزاهاشم امام‌جمعه و متابعان 1316ق (فقیه حقانی،1389: 10) |
|
ادامه جدول 6- نمونههایی از شواهد تصویری خانههای تاریخی اصفهان
|
نام خانه |
انواع شواهد تصویری |
||
|
طرح و نقاشی |
عکس |
مواد جغرافیایی |
|
|
خانه امین‌الله امین‌التجار |
|
مجلس جشن اعاده مشروطیت با حضور هیئت تجار و عده‌ای از معروفان اصفهان (حیاط این خانه در پی احداث خیابان عبدالرزاق تخریب شد) (فقیه حقانی،1389: 96). |
|
از قدیمی‌ترین مواد جغرافیایی در زﻣﻴﻨﮥ خانهها، باید به نقشه‌های کاداستر[8] (Cadastre) اشاره کرد که سازمان حفاظت از آثار ملی ایران در دهه 50ش تهیه کرده است. در این نقشه‌ها زمینه و حدود پلاک‌بندی خانه، عرصه و اعیانی، مالکیت، همسایگی‌ها، ساباط‌ها و گذرهای خصوصی بادقت مطلوب مستندسازی شده است؛ برای نمونه، با استناد به این نقشه تبیین وجهﺗﺴﻤﻴﮥ گذری در خیابان ملک ممکن میشود. گذری که هنوز به نام کوچه ملاباشی نامیده میشود. در این گذر که در گذشته سرپوشیده بوده، شش خاﻧﮥ ارزشمند از خاندان ملاباشی وجود داشته است (شکل18).
تصاویر متحرک نوع دیگری از اسناد منقول مصور در زﻣﻴﻨﮥ خانههای تاریخی اصفهان است. در خانههای تاریخی همچون خاﻧﮥ صیرفیان‌پور، خاﻧﮥ رحیم‌زاده، خاﻧﮥ طوقا و خاﻧﮥ میرزامحمود ملاباشی فیلم‌های متعددی تولید شده است. این فیلم‌ها اسناد مصوری است که مبین تحولات کالبدی بناست.
شکل18- موقعیت مجموعه خانههای ملاباشی در گذر ملاباشی در نقشه کاداستر (سازمان حفاظت آثار ملی ایران، دهه 50ش)
شواهد شفاهی
نسل امروز دربارﮤ شیوﮤ زندگی در خانههای تاریخی شهر اصفهان پرسش‌های گوناگونی دارد که دراین‌میان، شواهد شفاهی در حکم راهکاری در دستیابی به اطلاعات برای بازسازی گذشته به حساب میآید. شواهد شفاهی متضمن ثبت روشمند رویدادهای زندگی در خانه است. علت اهمیت شاهد شفاهی این است که در سطوح متعددی تازگی دارد. نه‌تنها نوع غیرمعمولی از شواهد را می‌شناساند، در بیشترِ مواقع زوایای جدیدی از تفسیر را مطرح میکند (استنفورد، 1384: 266).
با خاطرات مالکان و افرادی که به خانه رفت‌وآمد داشتهاند، حس زندگی گذشته در خانه تبیین میشود. در گذشته برای ورود به برخی خانههای تاریخی اصفهان، مانند خاﻧﮥ الفت و ملاباشی، و برای دسترسی به این ابنیه به‌طور انحصاری راه‌های زیرزمینی و مخفی تعریف می‌شده است. محمود الفت، از مالکان قدیمی خاﻧﮥ الفت، علت وجود راه زیرزمینی برای ورود به خانه را وجود حمامی با مساحتی در حدود 250 مترمربع در حدفاصل بخش اندرونی و بیرونی خانه می‌دانست. به‌گفته او در اوایل دورﮤ پهلوی اول به علت ممنوعیت حجاب و نبود حمام در همه خانهها، زنان همسایه و فامیل از این راه زیرزمینی به حمام خاﻧﮥ الفت مراجعه می‌کردند (الفت، 1395).
جمع‌بندی
در مطاﻟﻌﮥ میراث مسکونی، اهمیت اسناد و شواهد تاریخی به این علت است که در بیشترِ مواقع، با پدیدﮤ موضوع بررسی هم‌دوره یا از نظر زمانِ پدیدآمدن نزدیک‌اند؛ گرچه ممکن است در برخی از آنها، دربارﮤ بناهای کهن‌تر نیز اطلاعاتی وجود داشته باشد؛ مانند سند معاﻣﻠﮥ خاﻧﮥ بهشتیان که به حضور حمام شیخ‌بهایی در مجاورت خانه اشاره میکند. در این مقاله به چگونگی کاربرد اسناد و شواهد تاریخی در فرآیند مستندسازی و تبیین ارزشهای خانههای تاریخی اصفهان توجه شد. سیزده نوع سند و شواهد شناخته‌شده دربارﮤ خانههای تاریخی اصفهان، منابع مطالعات ارزنده‌ای برای بازشناسی ارزشهای معماری مسکونی است؛ زیرا هریک از آنها بهگونهای با وجوهی از زندگی ایرانی مرتبط است. تحلیل هر سند و شاهدی که بخشی از شیوﮤ زندگی انسان را در دوره‌ای تاریخی متجلی میکند برای شناخت معماری آن بنا نیز حائز اهمیت است (جدول7).
نتیجه
هدف اصلی این پژوهش سیری بر بازشناسی ارزشهای خانههای تاریخی اصفهان، با اتکا به اطلاعاتی بود که از اسناد و شواهد منقول و غیرمنقول مرتبط استنباط میشود. با معرفی و تطبیق نمونههایی از اسناد و شواهد تازه‌یاب و ضمن بررسی اعتبار آنها در مقاﻳﺴﮥ تطبیقی با وضعیت موجود بنا، زمینه برای این مهم فراهم شد و سیزده نوع سند و شاهد برای مطالعه در حوزﮤ میراث مسکونی بازشناسی شد. اسنادی همچون سندهای معاملاتی خاﻧﮥ بهشتیان و خاﻧﮥ ادیب، تصاویر قدیمی از خانههای جناب، حاج‌ابراهیم ملک‌التجار و... مصداق‌هایی از وجود منابع اصلی و دست‌اول، در مطالعات بنیادهای نظری میراث مسکونی اصفهان است. این مسئله از توجه صاحب‌نظران این حوزه دور مانده و هم‌اکنون با اراﺋﮥ نمونههایی که از لابه‌لای متون و آرشیوهای گوناگون به دست آمده است و دسته‌بندی اسناد و شواهد مرتبط، مدارک دیگر نیز در آینده درخور ردیابی خواهد بود. موضوعاتی که از این اسناد و شواهد استنباط میشود به چند بخش کلی تقسیم میشود: دسته‌ای نویافته‌های تحولات کالبدی در این خانه‌هاست؛ مانند وجود الحاق در ﺟﺒﻬﮥ جنوبی خاﻧﮥ خواجه هوسپ. دﺳﺘﮥ دیگر از اسناد و شواهد، تداوام اجزای معماری و کارکردهای فضا را تبیین میکند؛ دسته‌ای از اسناد و شواهد شیوﮤ زندگی، وقوع رخدادهای تاریخی و روند مالکیت خانه را مشخص می‌کنند. رقم تاریخ در اسناد نیز معرفی بر قدمت فضاهای معماری بناست. به‌این‌ترتیب، خانههای تاریخی که دربارﮤ آنها نمونه‌ای از اسناد و شواهد تاریخی سیزده‌گانه یافت شد، به‌واﺳﻂﮥ تطابق اسناد و شواهد تاریخی یافته‌شده و ﺗﺄویل آنها، شناخت میراث مسکونی اصفهان در حوزﮤ مطالعات کالبدی و کارکردی و درک شیوﮤ زندگی در خانههای تاریخی افزایش یافت.
در اداﻣﮥ این بحث، با شناخت حاصل‌شده از جایگاه اسناد و شواهد تاریخی و طبقهبندی سیزده‌گاﻧﮥ آنها در مطالعات میراث مسکونی، به الگوهایی برای کاربرد این اسناد در طرحهای باززندهسازی مبتنی‌بر حفظ ارزشهای کالبدی و فراکالبدی خانه دست می‌یابیم.
جدول 7- جمع‌بندی اطلاعات مربوط به اسناد و شواهد شناسایی‌شده دربارﮤ برخی خانههای تاریخی اصفهان
|
نام خانه |
شواهد غیرمنقول |
اسناد و شواهد منقول |
|||||||||||||||
|
شواهد نوشتاری |
شواهد تصویری |
اسناد نوشتاری |
شواهد نوشتاری |
شواهد تصویری |
شواهد شفاهی |
||||||||||||
|
یادگاری |
کتیبه |
تصویر شخصیت |
تصویر وقایع |
سند معاملات و قباله |
وقفنامه |
مکاتبات خانوادگی و گزارش‌ها |
سفرنامه و متون تاریخی |
آرشیو تصاویر |
نقشه‌ها |
نقاشی و گراور |
تصاویر متحرک |
مصاحبه |
|||||
|
ادیب |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
اعلم (معین‌التجار) |
__ |
__ |
* |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
امام جمعه |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
امین‌التجار |
__ |
__ |
* |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
آقانوریان |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
بهشتیان |
* |
__ |
__ |
__ |
* |
__ |
* |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
* |
||||
|
جناب |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
حاجرسولیها |
__ |
__ |
* |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
حقیقی |
__ |
* |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
خواجه پطروس |
__ |
* |
__ |
__ |
* |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
خواجه هوسپ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
رحیم‌زاده |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
* |
__ |
||||
|
شفتی |
__ |
__ |
* |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
شهشهان |
__ |
__ |
* |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
شیران |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
صیرفیان‌پور |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
* |
__ |
||||
|
طوقا |
__ |
__ |
* |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
* |
__ |
||||
|
الفت |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
* |
||||
|
قدوسی |
__ |
* |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
گلپرور |
__ |
* |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
مارتاپیترز |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
* |
__ |
__ |
||||
|
ملاباشی |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
ملک‌التجار |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
وکیل‌الدوله |
__ |
__ |
__ |
* |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
هوانس |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
* |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
|
هولستر |
__ |
__ |
__ |
__ |
__ |
|
__ |
__ |
* |
* |
__ |
__ |
__ |
||||
[1]. اصالت یادگاری دیواری را دکتر جمشید مظاهری، متخصص نسخ تاریخی و استاد بازنشسته گروه ادبیات دانشگاه اصفهان ﺗﺄیید کرده است.
[2]. در برخی اسناد تاریخی فوت اشخاص با اشعار زیبا همراه است؛ برای نمونه در اسناد یافت‌شده در مسجدجامع انارستان متن شعری تاحدودی مشابه با یادگاری دیواری خانه بهشتیان وجود دارد. متن آن به این شرح است:
«بسم الله الرحمن الرحیم
انالله و اناالیه راجعون له الحکم و الیه ترجعون
خطی ز آب طلا منشی قضا و قدر نوشته بر سر این کاروانسرای دودر
به یک درش چه نسیم صبا برون آیید برون روید به تعجیل از در دیگر
کای ز قافله واماندگان ره‌پیما گذر کنید از این کاروانسرای دودر
فوت مرحوم مغفور جنت مکان محمدابن‌علی عبدالله ریزی در شب دوشنبه سیزدهم شهر صفرالمظفر سنه 1339 از این دنیای غرور فانی رخت به سرای سرور باقی بست. بحق‌الحق و نبی‌المطلق به حرمة سورة مبارکة الفاتحة. کاتب کمترین خلق الله محمدطاهرابن‌خاتم» (شکل19).
شکل19- اسناد تاریخی یافت‌شده در مسجدجامع انارستان (محمدزاده، 1395)
[3]. برای حفظ سندیت یادگاری دیواری، ابیات شعر ویرایش نشده است.
[4]. برای حفظ اصالت اسناد معاملاتی، متن اسناد ویرایش نشده و عیناً جملات اسناد ارائه شده است.
[5]. برای حفظ اصالت اسناد معاملاتی، متن اسناد ویرایش نشده و عیناً جملات اسناد ارائه شده است.
[6]. به هریک از اتاق‌های خانه یا هر بخش آن که یک خانواده در آن ساکن بودهاند، گفته می‌شده است (بهشتی، 1388: 287).
[7]. آنتوان سوروگین معروف به «آنتوان خان» عکاس ایرانی‌گرجستانی زمان ناصرالدین‌شاه قاجار. او با مجموعه عکسهای خود از مردم، مکان‌ها، آداب‌ورسوم، مشاغل و به‌خصوص اقوام ایرانی تصاویر درخوری به ثبت رساند و آثار او به‌لحاظ تاریخی اهمیت و اعتبار ویژه‌ای دارد.
[8]. مجموعه دفاتر و اسنادی را می‌گویند که بر مساحت اراضی مزروعی و غیرمزروعی و ابنیه و املاک و نقشه و حدود تفضیلی آنها در منطقه‌های مختلف کشور دلالت میکند. غرض از این دفاتر و اسناد تعیین مالیات‌های ارضی برحسب ارزش املاک و منافع آنهاست (جعفری لنگرودی، 1368: 561).
)