پژوهشی در بازشناسی هویت "داریوش" در روایت کتاب حضرت دانیال نبی (ع)

بیان مسأله

علی­رغم پژوهشهای مفصلی که از قدیم الایام بر روی مندرجات کتب و رسائل مقدس یهودی و مسیحی انجام شده، هنوز جای شک و شبهة فراوان در این آثار به جا مانده است. یکی از این نکات که امروزه محور مناقشات مورخان تاریخ ایران دورة هخامنشی هم شده، زمان ظهور و حیات حضرت دانیال (ع) و به تبع آن تطبیق تحولات سیاسی منتسب به زمان حیات آن حضرت، در کتاب دانیال نبی (ع)، از مجموعة رسائل کتاب مقدس، با تاریخی است که بر اساس مستندات تاریخی کشف شده و حفاری­ها و یافته­های باستان شناسی ترسیم کرده­ایم. علمای یهود ظهور حضرت دانیال را به طور سنتی و به پیروی از آرای قدما، همزمان با دوران حکمرانی داریوش یکم هخامنشی در دربار شوش می­دانند. این در حالی است که بسیاری از مفسران و محققان کتاب مقدس گمان می­برند که زمان حیات آن حضرت بسیار پیشتر از این بوده است.

پرسش اصلی این است: شخصی که با عنوان "داریوش مادی" در کتاب دانیال از او یاد شده و بنابر مندجات همین کتاب، پادشاهی مادی بوده که بابل را فتح کرده است و بنی اسرائیل را از اسارت بابلیان آزاد ساخته، چه کسی بوده است و با کدام یک از سران شناخته شدة جامعة آریایی تازه ساکن شده در فلات ایران مطابقت داده می­شود؟

فرضیة پژوهش

پژوهشگر، بیش از هرچیز، همسو شدن اشتباه نویسندة کتاب دانیال نبی (ع) و ناسخانی که در پی او، از روی کتاب رونویسی می­کرده و گاه بر مطالب آن می­افزوده اند، را مایة گمراهی مورخان در تعیین تاریخ دقیق حیات حضرت دانیال (ع) و ارتباط آن حضرت با پادشاهان ایرانی می داند؛ به طریقی که این اشتباه چنان باب شده که تصور اینکه "داریوش" کتاب دانیال نبی (ع) شخصی چز داریوش، شاه بزرگ هخامنشی، است، برای مؤمنین به رسائل کتاب مقدس ناپذیرفتنی است. پژوهشگر می­کوشد با دلایل کافی و مدارک متقن به تبیین این فرضیه نزدیک شود و "داریوش مادی" را لقبی برای "کوروش پارسی"، شاه بزرگ سلسلة هخامنشیان بداند.

هدف پژوهش حاضر

 برای تشخیص زمان دقیق حیات آن حضرت و به تبع آن، نقش تصویری دقیق از وقایع آن عصر برای تبیین نظریات تاریخی، شایسته است نخست شخصیتهایی که در این روایت نقش کلیدی ایفا می­کنند، شناسایی شوند. البته، نیازی به توضیح نیست که این امر خطیری است که با مداقة فراوان و به خدمت درآوردن یافته­های نوین زبان شناسی و تاریخ عملی خواهد شد.

آنچه در پی خواهد آمد، کوششی است در پی بازنمایی و بازشناسی شخصیت "داریوش" در کتاب دانیال نبی تا در پرتو پاسخ به این پرسش اساسی، ابعاد ناگفته و نا شناختة این شخصیت روشن شود. به این منظور، پژوهشگر طیف وسیعی از رسائل مقدس یهودی و تحقیقات مفصلی را که بر پایة این رسائل انجام شده، در پیش روی خود می گذارد تا از لابه­لای سطور آنها، به حل مساله و یا راهکاری که امید حل مساله را در پی داشته باشد، دست یابد.

آرمان بلند مدت پژوهشگر، که طبیعتاً در پی مطالعات گسترده­تر و بررسی مصادیق بیشتر ایجاد خواهد شد، یافتن الگویی نظری یا دستیابی به نظریه­های قابل اتکا برای بازشناسی شخصیتهایی از این دست است.

کلیاتی دربارة کتاب حضرت دانیال نبی (ع)

کتاب دانیال نبی (ع) که احوال و سیر حضرت دانیال، یکی از پیامبران بنی اسرائیل را به تصویر می­کشد، هم بخشی از تورات (تنخ) یهودیان و هم بخشی از "عهد قدیم" مسیحیان است. این کتاب به خامة استادانة نویسنده­ای ناشناس به زبان عبری و آرامی جامة تحریر پوشیده است و به دورانی از تاریخ قوم یهود می­پردازد که آنها در پی غارت اورشلیم به دست دژخیمان "نبوکد نصر"(Nebuchadnezzar) (562-605) در سال ۵٩٧ پیش از میلاد، به بابل تبعید شدند.

کتاب دانیال نبی (ع) دو بخش مجزا را در بردارد: یک بخش آن به شش روایت (فصول یکم تا ششم) و چهار مکاشفه (فصول هفتم تا دوازدهم) می­پردازد. این روایات تصویری جاندار و پرمایه از وقایع دربار بابل است با محوریت حضرت دانیال و پیروانش (فصل های یکم، سوم و ششم) و همچنین ماجرای چند تعبیر خواب خردمندانه توسط حضرت دانیال (فصول دوم، چهارم و پنجم) را به نمایش می­گذارد. بخش دوم بازگویی رویاها، مکاشفات و الهامات الهی بر قلب آن حضرت در قالب روایی اول شخص است (تاونر،١٩٩۳ :١٤٩).

خلاصه­ای از روایات کتاب دانیال نبی

پس از اینکه اسرای بنی اسرائیل به بابل آورده شدند، علما و نخبگان این قوم به خدمت دربار بابل گماشته شدند. در میان این علما حضرت دانیال نیز حضور داشت. پس از سه سال آن حضرت به عنوان مشاور برگزیده شد و می­گویند ده برابر بهتر از تمام مشاوران پادشاهی بابل عمل می­کرد.

     روزی پس از اینکه "بِلشَصّر"(Belshazzar ) پادشاه جدید بابل و یارانش از ظرف مقدس معبد یهودیان نوشید و با این کار به آن معبد بی­احترامی کرد، دستی غیبی را دید که بر دیوار قصر او جملاتی می­نویسد. پادشاه که بسیار ترسیده بود، برای ترجمة کلام الهی کسی را به دنبال دانیال نبی (ع) - که در بابل به دانایی و مهارت در تعبیر امور غیبی معروف شده بود - فرستاد. دانیال (ع) فرمود: "خداوند روزهای سروری تو را به پایان رسانده است. ... قلمرو تو میان مادها و پارسیان تقسیم خواهد شد". در کتاب دانیال نبی (ع) آمده است که همان شب "بلشصّر" سرنگون شد و "داریوش" شاهی او را به دست گرفت.

شهرت علم و دانایی دانیال موجب شد که او در دربار "داریوش" نیز به مقام مشاورة پادشاه برسد؛ مقامی که طبیعتاً با تصاحب آن مورد رشک و حسد بسیاری قرار می­گرفت. این درباریان و اشراف که از تعلق خاطر دانیال به پروردگار یکتا آگاه بودند، نزد داریوش رفتند و فریبکارانه از او خواستند فرمانی صادر کند که برای مدت سی روز پرستش هر خدا و بتی در سراسر قلمرو پادشاهی ممنوع شود. داریوش نیز این فرمان را صادر کرد.

هنگامی که "داریوش" مشاهده کرد که دانیال علی­رغم فرمان حکومت، باز هم سه بار در روز به سوی بیت المقدس نماز می­گزارد او را به بند کشید و در قفس شیران انداخت. اما خداوند او را از گزند شیران در امان داشت و صبح روز بعد داریوش حضرت دانیال را صحیح و سالم در کنار شیران یافت (والوورد، ١٩۸٩: ١۳٠-١۵١).

عدم تطابق روایات کتاب دانیال نبی (ع) با تاریخ هخامنشیان

برخی از مورخان جدید روایات این کتاب را دربارة هخامنشیان و پارسیان نادرست و یا لااقل تحریف شده می­دانند، زیرا این روایات در موارد متعددی خلاف حقایق تاریخی است. در همین حال "اچ. اچ. راولی"، یکی از محققان برجستة کتاب دانیال، مطالب کتاب یازدهم دانیال نبی (ع) را دقیقترین منبع دست اول دربارة حوادث آن دوره می­داند (راولی، ١٩۵٩: ١۵٨).

مسالة اول: مشکل تطابق داریوش کتاب دانیال با داریوش یکم هخامنشی

 فصل ششم تا نهم کتاب دانیال نبی (ع) مربوط به فرمانروایی "داریوش مادی" می­شود. در اینجا آمده است که "داریوش مادی"، فرمانروای ماد، در زمان فتح بابل حدود ٦۲ سال سن داشت. مشکل اینجاست که اگر مبنای تحقیقات خود را بر سالنامه­های آشوری و استوانة کوروش بگذاریم، اثری از اشغال بابل توسط شخصی مادی (و یا پارسی) پیش از کوروش نمی­یابیم. آیا این شخص همان داریوش یکم هخامنشی است؟

در کتاب دانیال نبی (ع)، پادشاهی که بابل را فتح کرده، نخستین شاه پارسی یا مادی است که به بابل دست انداخته است و پیش از او سابقة چنین جنگی میان دو ملت وجود نداشته است، اما باید توجه داشت که هرودوت که کتابش را در حدود سال ٤٤٠ پیش از میلاد نوشته است، می­نویسد که بابل نخستین بار در زمان "کوروش" به دست سپاه پارسیان افتاد (بیکرمن، ١٩٦٧: ۵٠).

در نتیجه منطقی به نظر می­رسد که عامل این مناقشه را یک اشتباه تاریخی از سوی نویسندة کتاب دانیال نبی (ع) بدانیم. احتمالا او ناخواسته گرفتار شهرت و نام بلند داریوش یکم هخامنشی شده و او را نخستین پادشاه این سلسله فرض کرده است، اما در شباهت "داریوشِ کتاب دانیال (ع)" با "داریوش یکم هخامنشی" نیز از سوی موافقان صحت این روایت سه شاهد ارائه شده است: نخست اینکه داریوش یکم، مثل کوروش، در فتح بابل، خود شخصاً رهبری سپاه را بر عهده گرفت و در ۵۲۲ پیش از میلاد شهر بابل را فتح کرد؛ دوم اینکه نویسندة کتاب دانیال نبی (ع)، به داریوش به عنوان شخصی اشاره می­کند که با ایجاد ساتراپی­های قدرتمند، اوضاع مملکت را سر و سامان بخشید. چنانکه می­دانیم، داریوش نیز به ایجاد این سامانة قدرتمند اداری در قلمرو‌اش زبانزد است؛ سوم اینکه داریوش یکم هخامنشی، شخصیتی مهم و آشنا در ادبیات یهودیان است که نمایندة قهر خداوند بر مردم بابل محسوب می­شود.

بررسی نظریه­های جدید

پ‍ژوهشگران معاصر هرکدام در روشن ساختن این موضوع حدس و گمانی را مطرح ساخته­اند که شایسته است پیش از اظهار نظر در این باره، نخست به آنها نگاهی بیفکنیم:

١. "اچ. اچ. راولی" که مبحث شناسایی داریوش در کتاب دانیال نبی (ع) را مهمترین و پیچیده­ترین مشکل تاریخی این کتاب می­داند، بر این عقیده است که عنوان "داریوش" در این کتاب در حقیقت جایگزین نام "کوروش" است که در پانزدهم اکتبر سال ۵۳٩ پیش از میلاد بابل را فتح کرد (راولی، ١٩۵٩: ١۵۸). او در بررسی نسخ خطی کتاب دانیال نبی دریافته است که چون واژة "داریوش" و واژة "کوروش" در زبان عبری بسیار شبیه به هم نوشته می­شده است، احتمالاً اشتباه ناسخان در زمان نسخه­برداری از کتاب این مشکل را موجب شده است.

در نتیجه، تعجبی نیست به دلیل شباهت زیاد این دو واژه در آن زبان، این دو به جای یکدیگر به کار رفته باشند.

۲. "جان وایتکومب" داریوش را در کتاب  دانیال نبی (ع) عنوانی برای "گئوبَروَه"، فرمانروای "گوتیوم (Gutium)می­داند (وایتکومب، ١٩۵٩: ٦۲). این شخص احتمالاً همان کسی است بر اساس سانامة نبونید محرک اصلی کوروش و راهنمای او در تسخیر بابل بوده است که پس از فتح آن به فرمانروایی بر آن شهر منصوب می­شود (نک: بریان، ۲٠٠۲: ٤۲). دلیل ادعای او نخستین ترجمة کتاب دانیال نبی (ع) است که زمان پادشاهی "داریوش مادی" بر بابل را در زمان سلطنت "کوروش" می­داند (دانیال، فصل ٦: بند ۲۸).

۳. "سینسلوس" عنوان داریوش کتاب  دانیال نبی (ع) را لقبی برای "آستیاگس"، آخرین پادشاه ماد - که توسط کوروش سرنگون شد- می داند (هارتمن، ١٩٩٠: ١٠). این نظریه بر منابع "طلموط" و "مِدرَش" استوار است که "داریوش" را پدرزن "کوروش" عنوان کرده­اند. در آنجا آمده که پس از مرگ "داریوش"، "کوروش" عهده دار تاج و تخت ماد می­شود.

٤. چند محقق قدیمی مانند "کالوین"(Calvin)، "اوشر" (Ussher)و "جان گیل" (John Gill) و چند محقق جدید از جمله "کیل" ( Keil) و "دلیچ" ( Delitzsch)، داریوش این کتاب را همان "هوخشتره"، پادشاه ماد، می­دانند (نک: گاستون، ۲٠٠٩: ١۸).

در نتیجه، باید گفت که با اطلاعاتی که فعلا در اختیار دانشمندان است، هیچ اظهار نظری حتی در بیان یقین به اینکه داریوشِ این کتاب حقیقتا "شخصیتی تاریخی" است، قابل دفاع به نظر نمی­رسد. از سویی، اگر او را شخصیتی تاریخی فرض کنیم، دلایل و شواهد مطابقت داریوش کتاب دانیال با داریوش یکم هخامنشی به همان اندازه قابل اتکاست که استدلالات در رد آن.

در میان نظریاتی که تا به حال در مجامع علمی مطرح شده است، نظریة "راولی" قابل اتکاتر به نظر می­رسد که می گوید به دلیل شباهت نوشتاری واژة "داریوش" و "کوروش" در زبان عبری، یکی از اولین نسخه برداران کتاب دچار سهو شده و این دو نام را به جای هم به کار برده است و متعاقب آن، دیگران هم که از روی آن رونویسی کرده و به خطا رفته­اند.

اما مورخان تاریخ یهودیان بابل، چون "میلر" معتقدند که با توجه به اینکه شاهان بابلی اغلب دو عنوان رسمی داشته­اند، کوروش را نیز در مقام شاه بابل با دو نام خطاب می کرده­اند (میلر، ١٩٩٤: ١٤٩). اگر این عقیده را بپذیریم و عبارات کتاب دانیال نبی را با دقت بیشتری بررسی کنیم، به نتایج جالبی می­رسیم. عبارتی در فصل ششم،- بند بیست و هشتم کتاب دانیال نبی (ع) آمده که همواره چنین ترجمه شده است: " پس دانیال در زمان سلطنت داریوش و سلطنت کوروش پارسی کامکار شد". اما ترجمة صحیح این جمله در لغت عبری چنین است: "پس دانیال در زمان سلطنت داریوش که همان سلطنت کوروش پارسی است کامکار شد". در نتیجه، یک نظریة دیگر می تواند این باشد که "کوروش" لقبی هم با عنوان "داریوش" در میان اهالی بابل داشته است. این نظریه با این سند تقویت می­شود که کوروش در اسناد تاریخی توسط "نبونید" ( Nabonidus) با لقب "مادی" خطاب شده است. این لقب مشابه عنوانی است که برای "داریوش" در کتاب دانیال نبی آمده است. می­توان احتمال داد یهودیان برای مشخص ساختن نام "داریوش" به عنوان لقب "کوروش" و شخص داریوش یکم هخامنشی، از "کوروش" به عنوان "داریوش مادی" یاد می­کرده اند. صفت "مادی" بازماندة دورانی است که مادها، نزدیکترین قوم آریایی از سوی بابلی ها محسوب می­شدند و آنها تمام اقوام آرایی را تحت نام "مادی" که برایشان آشناتر بود، خلاصه می­کردند. همچنین می­دانیم که کوروش همسری مادی داشته و نیز از مادری مادی زاده شده است (نک: میلر، ١٩٩٤: ١٤٩).

مسالة دوم: چهار پادشاه پارسی

در کتاب دانیال (فصل ١١. بند ۲ـ٤) آمده است که جبرئیل به دانیال (ع) الهام کرد که پیش از آمدن اسکندر، چهار شاه پارسی به سلطنت خواهند رسید (والوورد، ١٩۸٩: ۲٤). جبرئیل به دانیال می­گوید: "و اکنون سه واقعیت را برای تو فاش می­سازم. نگه کن: سه پادشاه در پارس ظهور خواهند کرد؛ و چهارمی از همه غنی تر خواهد بود؛ او با ثروتش بر یونان می­تازد. سلطانی نیرومند بر می­خیزد که با اقتدار و مطابق میل خویش حکمرانی خواهد کرد. وقتی او سقوط می­کند، پادشاهی­اش در هم می­شکند و میان چهار باد آسمانی تقسیم می­شود" (فصل ١١. بند ۲-٤). از آنجا که بنا بر شهادت همین این کتاب، حضرت دانیال در زمان سقوط بابل ( ۵۳٦ ق.م.) می­زیسته و با توجه به این واقعیت که اسکندر در سال ۳۳۳ ق.م. هخامنشیان را سرنگون کرد، این روایت کتاب نیز محل مجادلة دانشمندان بسیاری قرار گرفته است، زیرا در تاریخ هخامنشیان، کوروش، کمبوجیه، داریوش، خشایارشا، اردشیر یکم، داریوش دوم، اردشیر دوم، اردشیر سوم و داریوش سوم در این بازه ی زمانی قرار می­گیرند (وایزمن، ١٩٦۵: ٦٤).

می­توان حدس زد که نویسندة کتاب دانیال، از روایت عهد عتیق استفاده کرده که در آن به این چهار شاه "مهمتر" و "برجسته­تر" هخامنشی (و نه تمام آنها) چنین اشاره کرده است: کوروش (عزرا، فصل اول. بند اول)، داریوش یکم (عزرا. فصل ٤. بند ۵)، خشایارشا (با تلفظ "اَخَشُوِرُش" عزرا، فصل ٤، بند ٦)و اردشیر یکم (عزرا، فصل ٤، بند ٧)، ولی نویسندة کتاب دانیال نبی (ع) واژة"مهمتر" و یا "برجسته­تر" را سهواً از قلم انداخته­اند. باید گفت که این بار اشتباه نه از سوی نسخه بردار؛ که از طرف نویسنده سر زده است.

نتیجه

منابع یهودی و مسیحی در مقام یکی از پلهای ارتباطی میان مورخان و جهان باستان، حامل گنجینه­ای غنی از اطلاعات تاریخی دورة ایران باستان هستند، اما داده­های تاریخی این منابع بهتر است پیش از به کارگیری به عنوان مادة خام پژوهشهای تاریخی مورد واکاوی و بازنگری جدی قرار گیرد.

ماجرای "داریوش مادی" و چند پادشاه دیگر هخامنشی در کتاب حضرت دانیال نبی از جملة مواردی است که بدون مداقه و صرف وقت کافی در بازشناسی آن، مورخ را گاه به خطا برده، نتایج نادرستی برای وی حاصل می­کند. در این تحقیق، پژوهشگر کوشید اشتباه سهوی و یا عمدی نویسندة کتاب دانیال نبی (ع) و یا اشتباه ناسخان آن را مایة پیچیدگی و چندگانگی نتایج حاصل از بررسی­های تاریخی حول محور شخصی که به نام "داریوش" در این کتاب آمده معرفی کند و معتقد است که می­توان شخصیت "داریوش مادی" را تاحدود زیادی نزدیک به "کوروش هخامنشی" دانست و اشاره به چهار پادشاه مادی را اشتباه ناسخ در رونویسی از "تورات" خواند.

محقق مصرّاً بر این باور است که علی رغم جنجالی بودن بحث اوصاف پادشاهان ایرانی در کتب مقدس یهودی و مسیحی در مجامع جهانی تاریخ و با وجود تلاشهای انجام شده، نتایج قلیل خبر از این دارد که ما هنوز در ابتدای راه بازشناسی عناصر تاریخی کتب مقدس قرار داریم و شواهد پنهان و رازهای سر به مهر تاریخ ایران هنوز چشم انتظار نگاه باریک بین پژوهشگران این عرصه­اند.