Investigating the Impact of Land Reforms of 1962-1978 on Urban Population: A Case Study of Ilam

Document Type : Research Paper

Authors

Department of History, Faculty of Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran

Abstract

Abstract
Government reform policies in rural areas have steadily increased through a variety of economic and social programs from 1962 to 1978. One of them was the implementation of land reforms in 1962 that changed the structure of land ownership and consequently transformed the construction of socio-economic classes. The present article seeks to answer the following question with a descriptive-analytical approach: what are the social and economic consequences of demographic changes after land reforms in Ilam? The results showed that while the goal of land reform was to balance ownership and the rational use of lands by the villagers, the outcome was different and most peasants lost their independence due to the lack of credit, capital, and suitable land, and not only the influence of the owners didn’t diminish, but their economic conditions also gradually weakened. This situation largely destroyed the aspirations of villagers regarding land forms and other agricultural policies of the government. This happened in Ilam province and caused the migration of villagers to the city, increasing the population and suburbanization in Ilam city. Suburbanization in this city caused the spread of social harm, the destruction of agricultural lands, the physical development of the city in unsuitable lands, and the creation of slums.
 
Introduction
One of the actions of the Iranian government in the 1960s was the approval of six bills including land reforms to address the lower classes of the society. The land reform that was passed to divide the land among the farmers and for the welfare of the farmers was practically the transfer of land ownership to the landless peasants and farmers, which led to changes in the relations of production and the structure of the society through the promotion of national power. These reforms were generally welcomed by the peasants and farmers, but in practice, and after the implementation, their shortcomings and problems became apparent that had a profound effect on the political, social, and economic structure of the society. Despite the abolition of the landlord-peasant system and the abolition of traditional management of farmers’ agriculture production, these reforms led to a decline in agricultural production, migration, and the growth of suburbanization in cities. The increasing population of cities was actually due to the migration of villagers and the liberated manpower of the agriculture sector in the village and their turning to the cities.
Large landowners and capitalists also diverted their capitals to the cities and built financial, service, and industrial institutions due to the transfer of land to the peasants. In the process of agricultural modernization in the second Pahlavi period, the community of tribes and nomads who had the traditional method of production was integrated with the rural community in order to develop modern agriculture. This changed agriculture and the land ownership system. Land reforms caused the transformations in the social and economic situations of Ilam city including more nomadic settlement in the villages, the growth of rural migration to the city of Ilam, and the expansion of suburbanization in the city. Land reforms were approved on January 10, 1961, and their annexes were added until the end of these reforms in 1972. Land reforms have gone through three stages. The beginning of the first stage was in 1961, which lasted one year. The second stage began with the approval of 7 February 1962 and was implemented with the approval of 22 February 1964.
Finally, the third stage began in 1968 and officially ended in 1972. These land reforms also took place in Ilam.
 
Material & Methods
The present study, based on library information and data, documents, and interviews, examined the impact of land reforms of 1962-1978 on the Ilam population. The main question of the research was: what were the effects of land reforms on the population of Ilam city? In answer to the question, this hypothesis was considered: land reforms caused the migration of villagers and increased the population of Ilam city.
 
Discussion of Results & Conclusions
Land reforms in Iran were proposed by the government in 1963 and were approved by two parliaments and were implemented in three stages. The first stage began in 1963, according to which anyone who owned more than one land had to sell the surplus to the government.
Arsanjani presented at this stage, and 700,000 people became landowners. The second stage began in 1965. At this stage, the land was leased to the farmers who cultivated it. This guaranteed the ownership right of landowners. Finally, the government decided to start the third stage in the 1970s, according to which the lands that were leased for 30 years were sold to the tenants. The aim of land reforms was to carry out a series of complementary and continuous measures to bring about fundamental changes in agriculture including the ownership of arable lands, the system of exploitation and the method of production, and the increase of income and the welfare of farmers. Land reform also sought to divide the lands and eliminate the influence of major landowners.
With the implementation of the land reform law, Ilam province was included in these reforms, and parts of the government properties in Mehran, Dehloran, and Darrehshahr counties, as well as parts of the properties in Ilam, Ivan, Sirvan, and Chardavol counties were purchased by the government. In the central part of Ilam, 32 plots of land were subject to land reform regulations. Thirty-one plots of land were purchased during the implementation of the third stage of the land reform law, and one plot was purchased by the government (cooperative and Rural Affairs organization), which was owned by the Agriculture Bank. In most of Iran’s major cities, land reforms have led to the migration of a large number of poor and small peasants to the cities, especially large cities, and the expansion of suburbanization in these cities.
Land reforms in Ilam province and consequently in Ilam city caused the influx of immigrants in this period and the rapid growth of the city and the expansion of suburbanization to the city. This issue eliminated the opportunity to plan for the future expansion of the city and the establishment of the necessary elements and applications in a balanced way in the city and neighborhoods. Land reforms in Iran have created many inequalities in various economic, political, and social fields. While the purpose of land reforms was to create an independent and self-reliant class of peasants, but the result was inverse, and most peasants lost their independence due to the lack of credit, capital, and adequate land, and landowners’ influence didn’t decrease, as expected. At the same time, political power was transferred to the government. The government also strengthened the remnants of wealthy landowners and peasants. All these factors caused more poverty and inequality in the villages, the gap between the poor and the rich increased day by day, and the level of development in the villages not only didn’t increase but also decreased.

Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدمه

یکی از اقدامات دولت ایران در دهه چهل شمسی/شصت میلادی، برای رسیدگی به قشرهای پایین جامعه، تصویب لوایح شش‌گانه‌ای بود که اصلاحات ارضی، یکی از آنها بود. اصلاحات ارضی که برای تقسیم زمین میان زارعان و به منظور رفاه کشاورزان تصویب شد، در عمل عبارت بود از واگذاری مالکیت زمین به رعایا و دهقانان بی‌زمین که با ارتقاء قدرت ملی، به تغییر در روابط تولید و ساختار جامعه منجر می‌شد. این اصلاحات با استقبال عمومی رعایا و زارعان روبه‌رو شد؛ اما در عمل و پس از اجرای آن، معایب و مشکلات طرح آشکار شد و این معایب و مشکلات بر ساختار سیاسی و اجتماعی و اقتصادی جامعه اثرهای عمیقی گذاشت. این طرح نظام ارباب‌رعیتی را از بین برد و مدیریت سنتی تولید زراعی کشاورزان را حذف کرد؛ اما افول تولیدات کشاورزی و گسترش مهاجرت و رشد حاشیه‌نشینی در شهر‌ها را به دنبال داشت. افزایش روزافزون جمعیت شهرها در واقع معلول مهاجرت روستاییان و نیروهای انسانی آزادشدﮤ بخش کشاورزی در روستا و روی‌آوردن آنها به شهرها بود.

بزرگ‌مالکان و سرمایه‌داران هم با توجه به واگذاری زمین‌ها به دهقانان، سرمایه‌های خود را راهی شهر کردند و مؤسسه‌های مالی و خدماتی و صنعتی را بنا نهادند. در فرایند نوسازی کشاورزی در دورﮤ پهلوی دوم، جاﻣﻌﮥ ایلات و عشایر که شیوﮤ تولید سنتی را داشتند، به منظور توﺳﻌﮥ کشاورزی نوین، در جاﻣﻌﮥ روستایی ادغام شدند. این امر موجب تغییر در کشاورزی و نظام مالکیت زمین شد.

اصلاحات ارضی در شهر ایلام باعث تحولاتی در اوضاع اجتماعی و اقتصادی این شهر شد. اسکان بیشتر عشایر در روستاها و رشد مهاجرت روستاییان به شهر ایلام و گسترش حاشیه‌نشینی در این شهر از جمله این تحولات بود. اصلاحات ارضی در ۲۰دی ۱۳4۰ش/ زانویه1962م تصویب شد و الحاقیه‌های آن تا پایان این اصلاحات در سال ۱۳۵۱ش/1972م، همچنان به آن اضافه می‌شد. اصلاحات ارضی سه مرحله را پشت سر گذاشت: مرﺣﻠﮥ نخست در سال 1340ش بود که یک سال طول کشید؛ مرﺣﻠﮥ دوم با تصویب‌ناﻣﮥ ۱۸بهمن ۱۳4۱ش/7فوریه1963م آغاز و با تصویب‌ناﻣﮥ ۳اسفند ۱۳4۳ش/22فوریه1965م اجرا شد؛ درنهایت، مرﺣﻠﮥ سوم از سال ۱۳4۷ش/1968م شروع شد و در سال ۱۳۵۱ش/1972م به طور رسمی پایان یافت. اصلاحات ارضی این مراحل را در ایلام نیز طی کرده است.

 

ﭘﻴﺸﻴﻨﮥ پژوهش

خسرو خسروی در کتاب مسئله ارضی و دهقانان تهیدست در ایران، وضعیت دهقانان را پس از اصلاحات ارضی بررسی کرده است. کتاب از دو قسمت تشکیل شده است. نویسنده در قسمت نخست، وضعیت دهقانان را در کل کشور و در قسمت دوم وضعیت دهقانان را در سه استان گیلان و سیستان‌وبلوچستان و مرکزی بررسی کرده است. در این کتاب دربارﮤ روستاهای استان ایلام و به‌ویژه شهر ایلام و تأثیرپذیری این روستاها از اصلاحات ارضی تحلیلی صورت نگرفته است (خسروی، 1367).

تحولات اجتماعی در روستاهای ایران اثر عبدالعلی لهسایی‌زاده. در این کتاب، نویسنده جاﻣﻌﮥ روستایی ایران پیش از اصلاحات ارضی، انواع مالکیت، طبقات و نظام‌های بهره‌برداری از زمین، تقسیم کار و عوامل تولید در روستاهای ایران را واکاوی کرده است. در ادامه نیز تحولات روستایی ایران ناشی از تحولات جهانی، علت‌های اجرای اصلاحات ارضی، قوانین و پیدایش نظام‌های تولیدی و طبقات روستایی پس از اصلاحات ارضی را بیان کرده است. تفاوت این کتاب با پژوهش حاضر در این است که دربارﮤ روستاهای ایران مطلب به‌صورت کلی ارائه شده و به ایلام اشاره‌ای نشده است (لهسایی‌زاده، 1373).

اریک هوگلاند (Eric Hoagland) در کتاب زمین و انقلاب در ایران، اوضاع و احوال روستاهای ایران، به‌ویژه زندگی معیشتی روستاییان پیش از اصلاحات ارضی و همچنین قوانین اصلاحات ارضی را بررسی کرده است؛ سپس تأثیرات اصلاحات ارضی در جاﻣﻌﮥ روستایی و شکل‌های مالکیت پس از اجرای قوانین ارضی، مشکلات بهره‌برداری دهقانی و درنهایت نقش دهقانان در انقلاب ایران را بیان کرده است. در این کتاب به مهاجرت روستاییان و ﺗﺄثیر آن بر جمعیت شهری استان ایلام اشاره‌ای نشده است (هوگلاند، 1381).

 آن لمبتون (Ann Lambton) در کتاب اصلاحات ارضی در ایران، شرح مسافرت‌های خود را به دویست روستای ایران در دهه 1340ش/1960م آورده است. در این کتاب، لمبتون ویژگی‌های زندگی اقتصادی روستاییان و تأثیرات اصلاحات ارضی بر آنها را بیان کرده است؛ اما دربارﮤ استان ایلام صحبتی نکرده است (لمبتون، 1394).

جامعه‌شناسی توسعه و توسعه‌نیافتگی روستایی ایران اثر مصطفی ازکیا. در این کتاب نویسنده الگوهای مالکیت ارضی پیش از اصلاحات ارضی و مراحل اصلاحات ارضی و اثرهای آن را در قالب مسائلی همچون افزایش نابرابری سیاسی‌اجتماعی در میان دهقانان و نفوذ بوروکراسی دولتی و... بررسی کرده است. این کتاب بر اصلاحات ارضی و تأثیرات آن در روستاهای ایران تمرکز کرده است؛ اما دربارﮤ دیگر بخش‌ها مثل مهاجرت روستاییان به شهر، ازجمله شهر ایلام، بحثی نکرده است (ازکیا، 1370).

محمدرضا سوداگر در کتاب بررسی اصلاحات ارضی، علت‌های اصلاحات ارضی دهه 40 و عمده‌ترین اصول قانون اصلاحات ارضی و پیامدهای آن در کشاورزی ایران را واکاوی کرده است. در این کتاب دربارﮤ وضعیت روستاها پیش و پس از اصلاحات ارضی در ایلام تحلیلی انجام نشده است (سوداگر، 1358). محمدجواد عمید در کتاب کشاورزی، فقر و اصلاحات ارضی در ایران، نظام‌های اجاره‌داری سنتی به طور عام و نظام ارضی ایران به طور خاص و علت ایجاد اصلاحات ارضی و نحوﮤ اجرای آن را بررسی کرده است؛ اما دربارﮤ تأثیرگذاری اصلاحات ارضی بر سه بخش اقتصاد روستاها و مهاجرت‌ها و گسترش حاشیه‌نشینی در شهر ایلام صحبتی نکرده است (عمید، 1381).

بیشترِ پژوهش‌هایی که در حوزﮤ تاریخ انجام می‌شود از نوع پژوهش کیفی است؛ بنابراین در این پژوهش با استفاده از منابع و مآخذ و اسناد و مراجعه به کتابخانه و انجام مصاحبه، از روش تحلیل تاریخی استفاده شده است و رویکرد اصلی پژوهش تحلیل محتوا و نمونه‌پژوهی است.

 

شهر ایلام

شهر ایلام با ارتفاع 1363متر از سطح دریاهای آزاد و عرض جغرافیایی 32درجه و 38دقیقه و طول جغرافیایی 46درجه و 26دقیقه، در غرب کشور قرار دارد. شهر ایلام در دره‌ای کوهستانی و در شمال شرقی دشتی به مساحت تقریبی ۲۵کیلومترمربع در داﻣﻨﮥ جنوبی کبیرکوه از سلسله جبال زاگرس واقع شده است. وجود ارتفاعات موجب شده است شیب اراضی از همه‌سو به سمت غرب باشد. بافت فیزیکی شهر ایلام همانند مثلثی نامتقارن در حال رشد است که رأس این مثلث محل نزدیک‌شدن ارتفاعات هم‌جوار شهر است؛ به عبارت دیگر، به علت وجود ارتفاعات در قسمت شرق شهر، در این بخش امکان گسترش وجود ندارد و ضلع‌های این مثلث به طرف شمال و جنوب غربی گسترش یافته‌اند. در واقع، طرح توسعه و عمران شهر در قسمت ضلع غربی، قاعدﮤ این مثلث، قرار دارد. رأس شرق مثلث، جایی که رشد شهر متوقف شده است، قرار است در آینده به یکی از دروازه‌های مهم شهر تبدیل شود.

بافت فعلی شهر جوان است و ﺷﺒﻜﮥ خیابان‌بندی شهر در داخل این مثلث همانند خطوطی است که از شرق حرکت کرده و سپس از شاخه‌های متعدد به یکی از نقاط قاعدﮤ غربی اتصال یافته است. گسترش شهر به‌صورت پراکنده است و به طور عمده، در داﻣﻨﮥ تپه‌ها مجتمع‌ها و آپارتمان‌های چندطبقه ظهور پیدا کرده‌اند (طرح جامع شهر ایلام، ۱۳۷۱: ۳۸؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۲، ۶).

 

اصلاحات ارضی

اصلاحات ارضی سال1341ش/1962م در ایران، از برخوردهای بین‌المللی با ساخت اقتصادی و اجتماعی داخلی ناشی بود (لهسایی‌زاده، ۱۳69: 150). ﻃﺒﻘﮥ سرمایه‌دار جدید، شروع کردند در بخش‌های صنعتی سرمایه‌گذاری کنند. بافت سنتی کشاورزی ایران که بر نظام ارباب‌رعیتی حاکم بود، ازجمله موانع گسترش سرمایه‌داری در کشور بود؛ پس باید تغییر می‌کرد (بیگی‌نسوان، 1376: 59).

انتخاب کندی به رئیس‌جمهوری آمریکا و عوامل سیاسی متأثر از پیروزی حزب دموکرات در دهه 60میلادی در آمریکا، از علت‌های اجرای اصلاحات ارضی سال 1341ش در ایران بود. حزب دموکرات برای کشورهای زیر ﺳﻠﻄﮥ آمریکا نقشه‌های جدیدی کشید که اجرای اصلاحات ارضی در این کشورها، یکی از این طرح‌ها و نقشه‌ها بود (تهرانی، 1342: 6).

اصلاحات ارضی و تقسیم زمین بین کشاورزان، مهم‌ترین برناﻣﮥ تغییرات اجتماعی دولت امینی بود که حسن ارسنجانی، وزیر کشاورزی، در پیاده‌کردن برناﻣﮥ اصلاحات ارضی نقش اساسی برعهده داشت. این برنامه نخست از روستاهای مراغه، شمال غربی آذربایجان، شروع شد. انتخاب این محل به علت سوابق آشنایی وزیر کشاورزی با ﻣﻨﻄﻘﮥ مزبور و مردم آن و نیز حضور مالکان مرتجع و قدرتمند و سرکوبگر در آن ناحیه و مهم‌تر از همه، برانگیختن افکار عمومی کشاورزان علیه آن مالکان بود (ارسنجانی، 1379: 561و562).

از جنبه‌‌های داخلی، هدف‌های اصلاحات ارضی را باید به دو دسته اقتصادی و اجتماعی تقسیم کرد. جایگزین‌کردن زراعت سودآور به‌جای زراعت بخورونمیر ازجمله هدف‌های اقتصادی اصلاحات اعلام شده بود. سایر هدف‌ها به شرح زیر خلاصه می‌شود:

۱. افزایش قدرت خرید زارعان، به‌ویژه تقویت طبقه متوسط مرفه روستا؛ ۲. بازاریابی برای تولیدات صنایع شهری به‌ویژه کالاهای مونتاژ؛ ۳. تولید بیشتر در کشاورزی با هدف تهیه مواد غذایی و مواد پایه و همچنین ایجاد پس‌انداز برای سرمایه‌گذاری در صنعت (کشمیری، ۱۳۵۵: 28و۲9)؛ ۴. گشودن بازارهای روستایی به روی تولیدات صنایع داخلی و خارجی (عیوضی، ۱۳۷۲: ۱۷۳)؛ ۵. ایجاد گرایش و زمینه برای گسترش صنایع مصرفی (عیوضی، ۱۳۷۲: 172)؛ ۶. استفاده از نیروی مازاد بر نیاز روستاییان در صنایع روبه‌رشد شهری؛ ۷. پرداخت وام‌های بانکی بدون برنامه و هدف به کشاورزان به منظور تشویق کشاورزان به استفاده از تولیدات صنایعی که خود آنها ایجاد کرده و رشد داده‌ بودند (زمانی، ۱۳۸۹: ۱).

پیامدهای اجتماعی اصلاحات ارضی عبارت بودند از: مهاجرت روستاییان و رشد و تشدید حاشیه‌نشینی شهری در اجتماع انسانی. اصلاحات ارضی به‌دنبال کسب وِجهه و مشروعیت برای قدرت حاکم، زمین‌دار شدن عده‌ای از کشاورزان و نیز تغییراتی در امور کشاورزی و الگوهای مالکیت بود؛ اما مانند هر پدیدﮤ اجتماعی دیگر، پیامدهایی نیز به‌همراه داشت که شاید در ابتدا انتظار آن وجود نداشت و برای آنها برنامه‌ریزی نیز صورت نگرفته بود؛ ولی با گذشت زمان، این پیامدها و حوادث خود را نشان دادند. این دست از پیامدهای اجتماعی اصلاحات ارضی به این شرح است: 1. از میان بردن مالکان بزرگ به‌صورت ﻃﺒﻘﮥ نیرومند سیاسی؛ ۲. ایجاد ﻃﺒﻘﮥ دهقان ثروتمند صاحب زمین و گسترش ﻃﺒﻘﮥ کارگر روستایی، با انتقال زمین از مالکان به دهقانان و واگذاری هرچه بیشتر زمین به دهقانان ثروتمند؛ ۳. تأمین عدالت اجتماعی با القای مناسبات ارباب‌ورعیتی؛ ۴. استقرار نظام دموکراتیک با بیرون‌کشیدن دهقانان از زیر نفوذ مالکان (مهدوی، ۱۳۷۸: ۳۹).

 

اصلاحات ارضی در ایلام

اجرای قانون اصلاحات ارضی در سه مرحله صورت گرفت: مرﺣﻠﮥ نخست، قانون اصلاحات ارضی مصوب 19/10/1340 بود که در املاکی اجرا شد که مالکیت آنها در اختیار دولت بود. در این مرحله، املاک خریداری‌شده از سلطنت و املاک دولتی به زارعان واگذار شد. مرﺣﻠﮥ دوم، قانون اصلاحات ارضی مصوب 27/10/1343 بود که دولت مالک این‌گونه اراضی نبود و مالکیت آنها به اشخاص مربوط بود. در این مرحله، اجرای مقررات بین مالک و زارع در قالب سه شق تقسیم و فروش و اجاره صورت گرفت. مرﺣﻠﮥ سوم، قانون اصلاحات ارضی مصوب 27/10/1347. در این مرحله، املاکی که مرﺣﻠﮥ دوم به‌صورت اجاره در اختیار زارعان قرار گرفته بود، در قالب دو شق تقسیم و فروش واگذار می‌شد و اراضی دایر و بایر به زارع منتقل می‌شد. در اجرای این مرحله، هدف اصلی انتقال قطعی اراضی در نسق زارعان به آنها بود (رستمی، مصاحبه: 1397).

قانون اصلاحات ارضی در استان ایلام مرحله به‌ مرحله اجرا شد. قسمتی از املاک دولتی در حوزﮤ شهرستان‌های مهران و دهلران و دره‌شهر و همچنین قسمتی از املاک شهرستان‌های ایلام، ایوان، چَرداول- سِیروان را که در مالکیت شاه ایران و مالکان بود، دولت وقت (سازمان تعاون و امور روستاها) خریداری کرد؛ سپس در اجرای مرﺣﻠﮥ نخست قانون اصلاحات ارضی، این زمین‌ها به زارعان واگذار شد ( اسناد، 2-1). سایر اراضی و پلاک‌ها که در مالکیت اشخاص بودند و زارع داشتند نیز مشمول مراحل دوم و سوم قانون اصلاحات ارضی شدند (رستمی، مصاحبه، 1397).

تا پیش از اجرای قانون اصلاحات ارضی، تنها 2تا3درصد مردم صاحب سند بودند؛ اما با تصویب این قانون و اعمال فشارهای دولت، بیش از 75درصد از مالکان و زارعان و خرده‌مالکان صاحب سند اصلاحات ارضی شدند (نصری و چراغی، مصاحبه: 1399). اجرای اصلاحات ارضی در استان ایلام، به علت نبود ابزار دقیق اندازه‌گیری، در ابتدا مشکلاتی برای کشاورزان ایجاد کرد؛ چون در سند اصلاحات، تقسیم‌بندی براساس من و سهم بود و این مقادیر در مکان‌های مختلف استان متفاوت بود1 و میزانی که در سند اصلاحات ارضی ذکر شده بود، با زمین کشاورزی مطابقت نداشت (رئیسی، مصاحبه: 1399). با به وجود آمدن دستگاه‌های اندازه‌گیری دقیق‌تر و براساس ماده 54 قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقاء نظام مالی کشور، سند اصلاحات ارضی با واقعیت زمین بررسی و تطابق داده شد. این قانون در حال حاضر به‌صورت پلاک‌به‌پلاک شناسایی می‌شود و در حال اجراست (درویشی زنگنه، مصاحبه: 1399).

در بخش مرکزی شهرستان ایلام 32 پلاک مشمول مقررات اصلاحات ارضی شد. 31 پلاک آن در اجرای مرحله سوم قانون اصلاحات ارضی به زارعان واگذار شد. یک پلاک‌ را هم که در مالکیت بانک کشاورزی بود، دولت وقت، سازمان تعاون و امور روستاها، خریداری کرد و پلاک مذکور، پلاک یک اصلی قریه چالسرا، در اجرای مرﺣﻠﮥ نخست قانون به زارعان واگذار شد (رستمی، مصاحبه: 1397؛ اسناد، 5-4).

سایر پلاک‌های بخش مرکزی شهرستان ایلام، به‌صورت خرده‌مالک خودکار در تصرف کشاورزان قرار گرفت. خرده‌مالکان صاحب سند یا نسق نبودند و آمار کشاورزی داشتند. پلاک‌های فرعی نیز صاحب سند نبودند (ثناخوان، مصاحبه: 1397). زمین‌های واقع در بخش مرکزی شهرستان ایلام به 834 نفر از بهره‌برداران صاحب نسق به‌صورت مشاع واگذار شد. این افراد در روستاهای مهدی‌آباد، چالسرا، بانقلان، شادآباد و نوروزآباد ساکن بودند؛ ‌البته بیشترِ اراضی کشاورزی بخش‌های شادآباد و نوروزآباد که امروزه در محدودﮤ شهری قرار گرفته‌اند، به علت داشتن ساﺑﻘﮥ کشاورزی، با اسناد غیررسمی (قولنامه) در اختیار اشخاص قرار گرفتند؛ بنابراین مشمول اصلاحات ارضی نشدند (کریمی، مصاحبه: 1397). این اطلاعات دربردارندﮤ نکته‌ای اساسی است و آن اینکه در همه حال، با تکثیر مالکان خُرد، زمین‌های بزرگ به قطعات کوچک تقسیم شد. کوچک‌شدن اراضی مفهوم مالکیت خُرد را داشت؛ اما در سال‌های آینده و گاه بلافاصله، دچار سهم ارث می‌شدند و سهم مانده، کفاف معیشت را نمی‌داد و ناگزیر مرکز استان در حکم هدف معیشتی، جاذب بود. جدول زیر آشکارا این مسئله را نشان می‌دهد.

 

شکل1، جدول1: اطلاعات کلی روستاها به‌علاوه پلاک بخش مرکزی شهر ایلام که مشمول اصلاحات ارضی شدند.

ردیف

بخش

نام روستا

پلاک اصلی

پلاک فرعی

اراضی آبی (من)

اراضی دیم (من)

کل اراضی به هکتار

تعداد بهره‌بردار

110

مرکزی

آزلوار و دارخسرو

1249

-

-

594

88,11

8

128

مرکزی

چالسرا

1

-

4046

10465

22,290

230

134

مرکزی

گل زرد (بانقلان)

2

110

30

-

6,0

1

135

مرکزی

ووان و شیرزاد (بانقلان)

2

72

44

-

88,0

2

136

مرکزی

مزرعه لوان (بانقلان)

2

121

-

256

12,5

4

137

مرکزی

بانقلان

2

-

86

829

3,18

8

138

مرکزی

بانقلان

2

مجهول

-

239

78,4

3

139

مرکزی

مزرعه آزالوار (بانقلان)

2

1249

-

360

2,7

3

140

مرکزی

مزرعه بالی (بانقلان)

2

141

56

-

12,1

9

141

مرکزی

چم‌مولا (بانقلان)

2

145

35

-

7,0

1

142

مرکزی

رجبان (بانقلان)

2

252

63

-

26,1

4

143

مرکزی

سروزن و لوان (بانقلان)

2

121

30

150

6,3

2

144

مرکزی

شکراوسان (بانقلان)

2

63

100

-

2

4

145

مرکزی

مزرعه عیسی (بانقلان 9)

2

80

30

-

6,0

1

146

مرکزی

مزرعه کاوان (بانقلان)

2

85

40

-

8,0

2

147

مرکزی

مزرعه کیهز (بانقلان)

2

مجهول

86

590

52,13

5

221

مرکزی

چل‌وریان

1206

-

-

70

4,1

1

222

مرکزی

درگ‌سیاه

2

2

30

-

6,0

1

223

مرکزی

کلک شادآباد

1124

2

80

-

6,1

1

224

مرکزی

مزرعه وژبین

مجهول

مجهول

-

150

3

1

225

مرکزی

قطعه زمین بان‌برز

1553

-

-

350

7

4

226

مرکزی

قطعه زمین شقاته (شکاته)

1444

-

60

-

2,1

1

227

مرکزی

قطعه زمین مرشیان

1437

-

120

-

4,2

3

228

مرکزی

قطعه زمین مرشیان

1439

-

60

-

2,1

5

229

مرکزی

قطعه زمین ناویل

1425

-

100

-

2

3

230

مرکزی

چروین

مجهول

مجهول

100

-

2

1

231

مرکزی

قطعه زمین کبود

1460

-

-

300

6

1

232

مرکزی

چال‌کبود

1420

1

-

160

2,3

2

48

مرکزی

گاوز

51

-

-

11892

84,237

296

50

مرکزی

چشمه بید

56

-

42

28985

54,580

86

52

مرکزی

چشمه کبود

59

-

211

49813

48,1000

169

80

مرکزی

مزرعه مطلبان

2

242

-

8773

46,175

65

(مدیریت امور اراضی استان ایلام، 1397).

 

 

روستاهای بخش مرکزی و زمین کشاورزی شهر ایلام که مشمول قانون اصلاحات ارضی شدند، به قطعات کوچک‌تر تقسیم شدند. این مسئله باعث شد زمینه برای بهره‌برداری لازم از امکانات بالقوﮤ روستاها از بین برود و با افزایش هزﻳﻨﮥ خانواده‌های روستایی و کاهش درآمد آنها، سطح بیکاری افزایش یابد و باعث دلسردی نیروهای جوان شود؛ درنتیجه، هجوم آنها به شهر و اسکان آنها در مناطق حاشیه‌ای شهر را به‌دنبال داشت.

 

مهاجرت و گسترش شهر ایلام

با ظهور رضاشاه و سیاست اسکان عشایر، ایلام خیابان‌بندی شد و از امکانات رفاهی، خدماتی، تفریحی، بیمارستان، مدرسه، پاسگاه انتظامی و اداره‌های دولتی، همچون اداره فلاحت، برخوردار شد. به علت مرکزیت شهر ایلام و تلاش دولت مرکزی برای استقرار نظم و جذب و تمرکز جمعیت، رشد این شهر سرعت گرفت. موضوع مرکزیت شهر باعث استقرار سازمان‌های و دستگاه‌های مختلف دولتی شد که خود در جذب جمعیت و ایجاد اشتغال در بخش‌های مختلف خدماتی‌اداری نقش بسزایی داشت؛ درنتیجه، شهر ایلام در اثر مهاجرت درون‌استانی رونق گرفت (مهندسین مشاور بُعد تکنیک، 1384: 1).

اصلاحات ارضی بر جاﻣﻌﮥ دهقانی منطقه ایلام تأثیر گذاشت؛ چون در اثر آن، بخش کشاورزی روزبه‌روز در معرض تغییر و نابسامانی قرار می‌گرفت و درعوض، به‌واسطه گسترش صنایع مونتاژ، به مناطق شهری توجه بیشتری می‌شد. این امر، یعنی انهدام بخش کشاورزی، از یک سو زمینه‌ای بود برای دفع روستاییان و از سوی دیگر مناطق شهری عاملی شد برای جذب آنها. در کنار این عامل، افزایش قیمت نفت، تمرکز و استقرار همه‌جاﻧﺒﮥ مراکز خدمات آموزشی و بهداشتی و درمانی در شهر، رشد بی‌روﻳﮥ بخش خدمات، رونق فعالیت‌های ساختمان‌سازی و بورس‌بازی زمین و... در مناطق شهری و توجه‌نکردن به مناطق روستایی ازجمله عواملی بودند که روستاییان منطقه را به مهاجرت به شهر مجبور می‌کردند (حیدری، 1391: 23).

گسترش و رشد جمعیتی شهر ایلام معلول رشد عادی جمعیت شهر، مهاجرت روستاییان اطراف به شهر و پیشرفت گسترﮤ شهری است؛ همچنین عوامل اقتصادی و رشد بی‌قاعدﮤ بخش خدمات به جذب مهاجران در این شهر منجر شد. شهر ایلام به‌واﺳﻄﮥ فعالیت‌های ساختمانی، بورس‌بازی زمین و سود بیشتر سرمایه در شهر، در مقایسه با دیگر شهرستان‌های استان، توجه مهاجران روستایی را جلب کرد. در حالی که در مقابل، ضعف صنایع کشاورزی در روستاها و هزینه گزاف تولید باعث کاهش فعالیت‌های زراعی می‌شد و روستاییان را ناامید می‌کرد (ملکی، 1389: 297).

اضافه بر این، دسترسی آسان به خدمات آموزشی و بهداشتی و تفریحی در شهر ایلام و نبود توازن در زﻣﻴﻨﮥ عرضه خدمات اجتماعی، از دیگر عوامل مهاجرت به شهر ایلام بود. این موضوع موجب رشد جمعیت حاشیه‌ای شهر و ایجاد سکونتگاه‌ها و شهرک‌های حاشیه‌نشین در اطراف شهر شد (شوهانی، ۱۳۷۹: 106و107). در شهر ایلام زمین از نظر کاربری مسکونی، آن هم به‌صورت غیراستاندارد و نامنظم، بیشترین کاربرد را داشت؛ از سویی دیگر کمبود امکانات بهداشتی و رفاهی، بیکاری، نداشتن آب آشامیدنی سالم و بهداشتی، نبود برق، فقر و تقسیم زمین به قطعات کوچک‌تر بین فرزندان هر خانواده از عوامل مهاجرت روستاییان به شهر ایلام شد؛ همچنین رشد صنایع کوچک، شغل‌های دولتی و غیردولتی و وجود مشاغل خدماتی موجود در شهر ایلام از دیگر عوامل جاذبیت برای مهاجرت روستاییان به این شهر بود (علی‌اکبری، 1378: 40).

پرسشی که اینجا مطرح می‌شود این است: چرا از سال 1335تا1345ش/1956تا1966م جمعیت ایلام و به‌ویژه جمعیت روستایی دو برابر شد؟ و چرا در سرشماری سال 1355ش این افزایش جمعیت به نصف رسید و مانند دهه چهل رشد کمتری داشت؟ در پاسخ باید گفت در این فرازوفرود جمعیتی ایلام، علت‌ها و عوامل زیر نقش بیشتری داشته‌اند: پس از سال 1335ش، مردم با افزایش رعایت سطح بهداشت، از میزان مرگ‌ومیر کاستند. مسئولان بهداشت و سایر مسئولان مربوط به این بخش نیز با واکسینه‌کردن مردم و آگاه‌کردن آنها از چگونگی مبارزه و پیشگیری از امراض واگیردار، از شیوع این بیماری‌های جلوگیری کردند (مصدق، 1355: 24و25).

با اجرای مرﺣﻠﮥ نخست اصلاحات ارضی در ایران، بیشتر مردم روستایی ایلام صاحب زمین شدند؛ پس به اداﻣﮥ زندگی امیدوار شدند. تبدیل ایلام از شهرستان به فرمانداری کل در سال 1343ش/1964م و سپس تبدیل آن به استان در 1353ش/1974م، یکی از عوامل مهم افزایش جمعیت در ایلام بود؛ چون با اختصاص بودﺟﮥ بیشتر به این منطقه، امکانات زندگی و امیدواری به زندگی افزایش یافت. امیدواری روستاییان به نتایج اصلاحات ارضی از دیگر عوامل افزایش جمعیت در ایلام بود. با اجرای طرح سپاه‌دانش که به موجب آن بیشتر روستاهای ایلام مشمول این طرح شدند، تعداد مدارس افزایش یافت‌.

پس از اجرای اصلاحات ارضی، حضور دولت در روستاها افزایش یافت. دولت با اعزام «سپاه‌دانش» که برای مبارزه با بی‌سوادی بود و احداث «خانه‌های بهداشت» که برای آگاه‌کردن مردم از مسائل بهداشتی بود و همچنین اعزِام «سپاه‌ترویج» برای آموزش روستاییان در زمینه‌های کشاورزی و آبیاری و مبارزه با آفات نباتات و اعزام دامپزشک برای مبارزه با بیماری‌ دام‌ها حضورش را در روستاها پررنگ کرد. در دهه چهل شمسی، میزان درآمد مردم به‌ویژه روستاییان افزایش یافت. علت این امر نیز برخورداری آنها از زمین‌های زراعتی بود و این موضوع در رشد جمعیت این استان نقش داشت. در این دهه، دولت برای کنترل جمعیت هنوز برنامه‌ای جدی نداشت و حتی دولت از افزایش جمعیت حمایت می‌کرد؛ بنابراین نتیجه می‌گیریم با توجه به علت‌های ذکرشده، از سرشماری سال 1335ش تا سرشماری آبانماه 1345ش، جمعیت استان ایلام با افزایشی فزاینده، دو برابر شده است (اکبری، 1393: 328و329).

با این مقدمات، به بخش اساسی این نوشتار دربارﮤ پیامدهای جمعیتی اصلاحات ارضی در شهر ایلام بازمی‌گردیم. شهر ایلام به علت داشتن موقعیت اقلیمی برجسته و مرکزیت امور اداری، بازرگانی، تجاری، صنعتی، آموزشی، نظامی و غیره، در منطقه جاذبه‌ای ویژه دارد. این مسئله موجب جذب مهاجران بسیار و به دنبال آن، رشد سریع واحدهای مسکونی و شهرک‌های حاشیه‌ای و منطقه‌های مسکونی در اطراف شهر شد. شهرک‌های حاشیه‌نشین بدون برنامه، در زمین‌هایی که برای سکونت مناسب نبودند، توسعه پیدا کردند و زمین‌های گوشه و کنار را بلعیدند. برای ساماندهی این مکان‌ها اقداماتی همچون خیابان‌بندی و جداسازی زمین‌ها صورت گرفت؛ اما شیوﮤ تصاحب زمین، وضعیت بناها، بهره‌نبردن لازم از خدمات شهری، رواج شیوﮤ جدیدی از زندگی و رفتارهای فرهنگی و اجتماعی ساکنان موجب شکل‌گیری مناطق حاشیه‌نشین در اطراف شهر شد (صیدی، ١٣٨٢: 52).

هم‌زمان با رویداد انقلاب اسلامی و دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی آن، مردم روستاها با زندگی شهری آشنا شدند و مهم‌تر از همه، شروع جنگ تحمیلی باعث گسترش مهاجرت شد. در این بین، رشد بی‌برناﻣﮥ شهر در ایجاد مناطق حاشیه‌ای و واحدهای مسکونی نقش بسزایی داشت. در خلال سال‌های 1355تا1365ش/1976تا1986م، گسترش فیزیکی شهر بیشتر از دهه‌های پیش بود. این گسترش علاوه‌بر افزایش جمعیت شهر، سیاست‌های تعیین حدود بافت فیزیکی شهر را ناکارآمد کرد و موجب واگذاری زمین‌های حاشیه‌ای برای ساخت‌وسازهای مسکونی و شهری شد؛ درنتیجه، شهر ایلام باتوجه به ویژگی‌های عمرانی خود، رشد و گسترش افقی داشته است (یاری، ١٣٨٧: ١٨٥).

گسترش ساخت‌وسازهای شهری در اطراف بافت قدیم و باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی به‌صورت منسجم در جریان بود. افزون بر این، رشد شهر به سوی روستاهای اطراف به طور کامل مشهود است. محله‌های حاشیه‌نشین شهر ایلام در قسمت‌های جنوب و جنوب شرقی شهر رشد کرده‌اند؛ ازجمله این محله‌های حاشیه‌نشین باید از بان‌بَرز و بان‌بور و سبزی‌آباد نام برد. مناطقی که از بیشتر خدمات شهری بی‌بهره‌اند و حتی کوچک‌ترین فضاهای سبز را ندارند. در این بین سواستفادﮤ دلالان و واسطه‌ها و بورس‌بازان زمین و مسکن باعث رشد سریع این‌گونه محله‌های حاشیه‌نشین شده است (عسکری، 1396: 62).

این مکان‌ها از نظر خدمات عمومی و زیربنایی ضعیف‌اند و اسکان‌های غیرعادی و فقیرنشین را ایجاد کرده‌اند. درواقع، این محله‌ها متأثر از علت‌های ساختاری مانند نابرابری در فرصت‌ها و پخش نامتعادل ثروت و درآمد به وجود آمده‌اند و مشکلات کالبدی اجتماعی و اقتصادی را جلوه می‌دهند (یاری، 1387: ١٨٥).

تبلور پیامدهای حاشیه‌نشینی به‌صورت آسیب‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی، زیست‌محیطی و سیاسی است؛ بنابراین پیامدهای منفی همچون وضعیت نامناسب اسکان آنها و ساختمان‌های متفاوت و بدون رعایت اصول فنی و شهرسازی را به‌دنبال دارد؛ درنتیجه، بافت شهری را به‌ویژه در مناطق حاشیه‌نشینی شهر دچار آشفتگی می‌کند (بهادری، 1383: 204).

 

جمعیت‌شناسی (demography)شهر پس از اصلاحات ارضی

در دورﮤ پهلوی دوم، در جریان برنامه‌های عمرانی اول تا سوم، بیشترین اهمیت به بخش کشاورزی داده شد. نتیجه‌ای که این برنامه‌ها در پی داشت، توجه بیشتر به امور کشاورزی در روستاها و تشویق عشایر به یکجانشینی و روی‌آوردن به کشاورزی بود. اصلاحات ارضی از دو نظر بر ترکیب جمعیت اثر گذاشت: نخست اینکه اصلاحات ارضی به کاهش قدرت مالکان بزرگ در روستاها و تقسیم زمین‌ها به قطعات کوچک‌تر منجر شد؛ دوم اینکه با معرفی اَشکال مالکیت جدید از نظر حقوقی، بسیاری از زمین‌هایی را که مراتع عشایر به حساب می‌آمد، از دست آنها خارج کرد و درنتیجه، یکجانشینی و اشتغال به کشاورزی در روستاها، تنها راه پیش روی عشایر بود. ازجمله تغییرات دیگر اصلاحات ارضی بر جمعیت این بود که حکومت پهلوی نظام سرمایه‌داری را گسترش داد. یکی از سیاست‌های این نظام واردکردن گوشت و فرآورده‌های دامی و عرﺿﮥ آنها به قیمتی رقابت‌ناپذیر با عشایر بود. این امر اقتصاد ایلات و عشایر را تهدید می‌کرد و آنها باید برای اقتصاد و معیشت خود جایگزینی می‌یافتند. درنهایت اینکه با توجه به سیاست اسکان اجباری عشایر و در ادامه، سیاست‌های دولت در راستای توﺳﻌﮥ بخش کشاورزی و اصلاحات ارضی، جمعیت عشایر کاهش یافت (ملکی، 1389: 217).

روند یکجانشینی عشایر عامل اصلی ایجاد و گسترش روستاها به شمار می‌رود. در آمارناﻣﮥ سال 1345ش/1966م جمعیت روستاهای استان ایلام 4/63درصد بود. این روند در سال 1355ش/1976م به 2/64درصد افزایش یافت. این امر از روند یکجانشینی عشایر و گسترش روستاها، پس از اصلاحات ارضی، نشان دارد. افزایش جمعیت شهر ایلام در فاصله سال‌های 1345تا1355ش، بیان‌کنندﮤ این موضوع است که بیشتر خانوارهای کوچ‌نشین در شهر ایلام اسکان یافته بودند. در شهر ایلام، به‌استثنای برخی محله‌های شهر که ساکنان آنجا را شهروندان قدیم ایلام تشکیل می‌دادند و به طور عمده کسبه و پیشه‌وران و کارمندان دولت و شرکت‌ها بودند، ساکنان سایر محله‌ها از گروه‌های قبیله‌ای وابسته به ایلات و طوایف بزرگ استان بودند (طرح جامع توسعه ایلام، 1374: 19و20).

زبان ارقام جمعیتی در نحوﮤ رشد جمعیت شهری با داده‌های تاریخی مطابقت دارد. آمارهای موجود آشکارا تلاطم جمعیتی را در مسیر شهرنشینی، با رشد خدمات در مرکز استان، نمایش می‌دهد. براساس نتایج سرشماری آبان1345ش/1966م در استان ایلام، جمعیت این استان 75هزار و 457 نفر بود که از این تعداد، 40هزار و 433 نفر مرد و 35هزار و 25 نفر زن بود. برپاﻳﮥ این آمار در این سال، جمعیت شهر ایلام 15هزار و 493 نفر بود. در سرشماری سال 1355ش میزان جمعیت 32هزار و 474 نفر در قالب 5هزار و 735 خانوار بیان شده است. در این دورﮤ ده‌ساله، رشد سالاﻧﮥ جمعیت در شهر ایلام 7/7درصد گزارش شده است. توزیع سنی جمعیت شهر ایلام در این زمان، از جوان‌بودن این شهر نشان دارد؛ زیرا بیش از 40درصد جمعیت این شهر سن کمتر از 15 سال داشتند. در سال 1335ش/1956م، سهم افراد با سن کمتر از 15 سال، 62/46درصد بود که این مقدار در سال 1345ش به 11/48درصد و در سال 1355ش به 01/47درصد رسید (ملکی، 1389: 183و184).

در آمارها به جمعیت و آموزش نیز توجه شده است. در سال 1345ش جمعیت باسواد شهرستان ایلام 55هزار و 229 نفر اعلام شده است که از این تعداد باسواد در شهر ایلام، سهم زنان 36/2درصد و سهم مردان 51/9درصد بود. این درصدها نشان می‌دهد سطح سواد در بین مردان، در مقایسه با زنان، بیشتر بوده است (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1345). در آبان1355، 3/27درصد جمعیت شش‌ساله و بالاتر استان ایلام را افراد باسواد تشکیل می‌دادند. این میزان برای مردان 3/38درصد و برای زنان 5/15درصد بوده است. با گذشت یک دهه، آمار جمعیت باسواد از افزایش تعداد باسوادان در بین مردان و زنان شهر ایلام نشان دارد که البته سهم مردان بار دیگر بیشتر از زنان است (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1355).

چگونگی عملکرد نظام اقتصادی هر جامعه، ازجمله شاخص‌ها و ابزارهای شناخت چگونگی اشتغال جمعیت در بخش‌های گوناگون اقتصادی است. اینکه کدام بخش‌های اقتصادی بیشترین امکان جذب را در میان شاغلان اقتصادی دارند، حائز اهمیت است. کشاورزی و صنعت و خدمات سه حوزﮤ اصلی فعالیت‌های اقتصادی در استان ایلام و به تبع آن شهرستان و شهر ایلام بود. در آبان1345 از 47هزار و 661 نفر جمعیت ده سال به بالای شهرستان ایلام، 22هزار و 122 نفر از نظر اقتصادی فعال بودند که از این تعداد، مردان و زنان بالای ده سال فعال در شهر ایلام 9هزار و 906 نفر بودند. سهم مردان فعال شهر ایلام 66/9درصدد و سهم زنان فعال 0/5درصد بود. در حوزﮤ شهر ایلام درمجموع 3هزار و 663 نفر شاغل زن و مرد وجود داشت که در حوزﮤ کشاورزی 34هزار و 443 نفر فعال بودند. در این دوره، درصد شاغلان بخش کشاورزی،‌ در مقایسه با دو حوزﮤ صنعت و خدمات، بیشتر بود (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1345).

در آبان1355‌ش جمعیت ده سال و بالای ده سال استان 153هزار و 949 نفر بود که از این جمعیت، 1/42درصد از فعالان اقتصادی بودند. از این تعداد، سهم مردان 7/79درصد و سهم زنان 5/1درصد بود (اکبری، 1393: 325 ). از 63هزار و 111 نفر جمعت شاغل استان ایلام، 4/68درصد در بخش کشاورزی، در مشاغلی همچون کشاورزی، شکار، جنگل‌داری و ماهی‌گیری، 8/17درصد در بخش صنعت و کارهایی همچون استخراج معادن، صنعت ساختمان و برق و گاز و آب و 6/13درصد در بخش خدمات و اموری همچون فروش، هتل‌داری، رستوران و کافه‌داری، حمل‌ونقل و انبارداری، ارتباطات و مخابرات، خدمات مالی و بیمه، ملکی و تجارتی و نیز خدمات اجتماعی و شخصی فعالیت می‌کردند (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1355).

رشد سریع جمعیت شهر ایلام بر کمبود و کیفیت مسکن و کاربری آن اثرهایی گذاشت. براساس آمار آبان1345، تعداد واحدهای مسکونی معمولی برای کل شهرستان ایلام 12هزار و 86 واحد مسکونی بود که سهم شهر ایلام 2هزار و 44 خانوار بود؛ یعنی براساس این آمار، تعداد واحدهای مسکونی معمولی برحسب تعداد خانوار و استفاده از برق و لوله‌کشی و نوع منابع آب مصرفی در مناطق مختلف شهرستان ایلام در کل 12هزار و 86 خانوار بود که سهم شهر ایلام 2هزار و 44 خانوار بود. از این تعداد، هزار و 379 خانوار دارای برق، 426 خانوار دارای لوله‌کشی آب، تعداد 420 واحد آب لوله‌کشی داخل ساختمان و 892 واحد آب لوله‌کشی خارج از واحد مسکونی در اختیار داشتند و 427 خانوار از چاه و 74 خانوار از قنات و بقیه از 2 رودخانه و 229 چشمه استفاده می‌کردند (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1345).

براساس نتایج سرشماری آبان1355‌ش، در استان ایلام 42هزار و 742 خانوار وجود داشت. میانگین افراد در خانوارهای مستقل این استان 7/5 نفر بود. این میانگین در مکان‌های روستایی و شهری به نوبت 8/5 و 5/5 نفر بود. در آبان1355، انباشتگی جمعیت در این استان برابر 9/12 نفر در هر کیلومترمربع بود (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1355).

در آبان1355­ از 42هزار و 689 خانوار معمولی استان ایلام، 9/75درصد در واحدهای مسکونی سکونت داشتند و 1/24درصد بقیه در کارگاه، چادر، کپر، آلونک و مشابه زندگی می‌کردند. درصد خانوارهای معمولی در واحدهای مسکونی معمولی در نقاط شهری و روستایی استان، به ترتیب 6/99 و 9/69درصد بود. به‌ازای 42هزار و 689 خانوار معمولی در سطح استان 32هزار و 412 واحد مسکونی معمولی، 52 کارگاه، 71 واحد کپر و مشابه کپر، 15 واحد آلونک و زاغه و مشابه، 10هزار و 136 چادر و 3 سرپناه دیگر وجود داشت (مرکز آمار ایران،استان ایلام، 1355).

 در آبان1355، در مناطق شهری استان ایلام 8هزار و 616 خانوار، 8هزار و 583 واحد مسکونی معمولی، 1 واحد کپر، 3 واحد آلونک و زاغه، 18 واحد چادر و 3 واحد دیگر وجود داشت؛ همچنین در مناطق روستایی استان، 34هزار و 73 خانوار روستایی وجود داشت که به‌ازای آنها 23هزار و 829 واحد مسکونی معمولی، 44 کارگاه، 70 کپر، 12 آلونک و 10هزار و 118 چادر (سیاه‌چادر) وجود داشت.

براساس آمار آبان1355، 8/37درصد واحدهای مسکونی پیش از سال 1346‌ش، 9/39درصد در فاصله سال‌های 1351تا1354ش و 4/5درصد در سال 1355 ساخته شده بودند؛ همچنین براساس این آمار، 28درصد واحدهای مسکونی استان ایلام آب لوله‌کشی و 9/23درصد برق داشتند (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1355).

با توجه به آمار، در بازه ده‌ساله پس از مرﺣﻠﮥ سوم اصلاحات ارضی، خدمات رشد کرد و سطح سواد و بهداشت ارتقا پیدا کرد. این دو متغیری است که در رشد جمعیت شهر ایلام ﺗﺄثیر مستقیم داشت و آمارها این نکته را بیان می‌کنند. این مسئله همچنین موجب رشد کمی و فیزیکی شهر به سوی زمین‌های کشاورزی حاﺷﻴﮥ شهر شد؛ پس مناطق جدیدی در کنار بافت قدیمی شهر ایجاد شد که بعد‌ها بخش محله‌های اضافه‌شده بر شهر به شمار می‌آمد. دو فاکتور خدمات و اسکان، در کنار هم، جذب و اقامت در شهر را تسهیل کرد.

 

نتیجه

دولت ایران در سال 1341ش/1963م اصلاحات ارضی در کشور را مطرح کرد و سپس دو مجلس شورای ملی و سنا این طرح را تصویب کردند. طرحی که در سه مرحله به اجرا درآمد. نخستین مرحله در سال 1341ش/1963م آغاز شد که براساس آن هرکس مالک بیش از یک روستا بود، باید اضاﻓﮥ آن را به دولت می‌فروخت. در این مرحله ارسنجانی حضور داشت و 700هزار نفر صاحب زمین شدند. مرﺣﻠﮥ دوم در سال 1343ش/1965م آغاز شد و در این مرحله اجاره‌داری زمین برای زارعانی فراهم شد که زمین را زیر کشت می‌بردند این امر حق مالکیت زمین‌داران را تضمین می‌کرد. بالاخره در سال‌ 1348ش/1970م حکومت تصمیم گرفت مرﺣﻠﮥ سوم را آغاز کند و براساس این قانون، زمین‌هایی که به مدت سی سال به اجاره رفته بودند، به مستأجران فروخته می‌شدند.

هدف اصلاحات ارضی انجام سلسله اقدامات مکمل و پیوسته‌ برای ایجاد تغییرات اساسی در کشاورزی بود. تغییراتی همچون مالکیت اراضی مزروعی، نظام‌های بهره‌برداری و شیوه تولید، افزایش تولید و درنتیجه افزایش درآمد و رفاه کشاورزان؛ همچنین اصلاحات ارضی در درﺟﮥ نخست دنبال تقسیم زمین و از بین بردن نفوذ مالکان عمده بود. با اجرای قانون اصلاحات ارضی، استان ایلام هم شامل این اصلاحات شد و قسمتی از املاک دولتی در حوزﮤ شهرستان‌های مهران و دهلران و دره‌شهر و همچنین قسمتی از املاک شهرستان‌های ایلام، ایوان، سیروان و چرداول را دولت وقت خریداری کرد. در حوزﮤ بخش مرکزی شهرستان ایلام، 32 پلاک مشمول مقررات اصلاحات ارضی شد که 31 پلاک آن در اجرای مرﺣﻠﮥ سوم قانون اصلاحات ارضی خریداری شد و یک پلاک آن را دولت وقت، سازمان تعاون و امور روستاها، خرید که در مالکیت بانک کشاورزی بود.

در بیشتر شهرهای بزرگ ایران، اصلاحات ارضی باعث راهی‌شدن قشر عظیمی از دهقانان فقیر و خرده‌پا و خوش‌نشینان به شهرها، به‌ویژه شهرهای بزرگ، شد و گسترش حاشیه‌نشینی در این شهرها را به دنبال داشت. اصلاحات ارضی در استان ایلام و به تبع آن در شهر ایلام، باعث هجوم سیل‌آسای مهاجران در این دوره شد و رشد سریع شهر و گسترش حاشیه‌نشینی را موجب شد. همین موضوع فرصت برنامه‌ریزی برای گسترش آیندﮤ شهر و استقرار عناصر و کاربری‌های لازم به‌صورت متعادل در سطح شهر و محله‌ها را از بین برد. اصلاحات ارضی در ایران نابرابری‌های بسیاری را در زمینه‌های مختلف اقتصادی و سیاسی و اجتماعی به وجود آورد این در حالی بود که هدف از اجرای اصلاحات ارضی ایجاد قشری از دهقانان مستقل و متکی‌به‌خود بود؛ اما نتیجه درست عکس بود و بیشترِ دهقانان به علت کمبود اعتبار و سرمایه و نیز نداشتن زمین کافی و مناسب، استقلال و اتکای خود را از دست دادند و برخلاف انتظار، نفوذ مالکان کاهش نیافت. در عین حال قدرت سیاسی به دولت انتقال یافت. دولت نیز بقایای مالکان و دهقانان ثروتمند را تقویت کرد و تمام این عوامل، فقر و نابرابری بیشتر را در سطح روستاها گسترش داد. فاﺻﻠﮥ بین فقرا و ﻃﺒﻘﮥ غنی روزبه‌روز افزایش یافت و سطح توسعه در روستاها ارتقاء نیافت و حتی کاهش نیز یافت.

 

پی‌نوشت

1. در استان ایلام مقادیر اندازه‌گیری زمین براساس هکتار، مَن، جفت، پا و فرد است. هکتار معادل 50مَن و هر مَن معادل 3کیلو. هکتار معادل 10000مترمربع، مَن معادل 200مترمربع، هر جفت گاو معادل 8پا، هر فرد معادل جفت گاو و هر پا معادل جفت گاو و فرد است (درویشی زنگنه، مصاحبه: 1399).

References

  1. Document no (1-2): Land Affairs Organization of Ilam Province.
  2. Document no (3): 320/7768, Documentation Organization and Iran National Library
  3. Document no (4-5): Land Affairs Organization of Ilam Province.

Books and Articles

  1. Akbari, M. (2011). Political History and Civilization of Ilam Province in the Ancient Era (from the Beginning to the Fall of Sassanids). Mashhad, Shamloo Publication.
  2. Akbari, M. (2014). The History of Ilam Province in the Pahlavi Era. Ilam Encyclopedia, Ilam: Life Essence.
  3. Aliakbari, E. (1999). Mechanisms of Urban Development in Ilam Province with an Emphasis on Determining the Role of the Government. PhD Thesis, Faculty of Literature and Humanities, Tehran: Tehran University.
  4. Amid, M. J. (2002). Agriculture and Poverty and Land Reforms in Iran. Translated by Ramin Amininezhad, Tehran: Ney Publication.
  5. Arsanjani, N. (2000). Dr. Arsanjani in the Mirror of Time. Tehran: Ghatreh Publication.
  6. Askari, E. & Askari, M. (2017). Suburbanization and Social Harm (A Case Study of Ilam City). Journal of New Researches of Geographical Sciences, Architecture, and Urban Planning, 1(4), 49-70.
  7. Azkia, M. (1991). Sociology of Rural Development and Underdevelopment.  Ettelaat Publication.
  8. Bahadori, J. (2004). Suburbanization: the Fundamental Problem of Big Cities. The Articles Series of the Iranian Urban Planning Conference, Volume 2, Urban Management, Shiraz: Faculty of Arts and Architecture, Shiraz University.
  9. Beigi Nesvan, H. (1997). Land Reforms of the Islamic Republic of Iran. Khordad 15 Journal, 1(25), 57-80.
  10. The Comprehensive Plan of Ilam City (2002). Technical Consulting Engineers. Tehran: Program and Budget Organization.
  11. The Comprehensive Plan of Ilam Province Development (2005). Population and Societies. Tehran: Program and Budget Organization.
  12. Eyvazi, M. R. (1993). Social Classes and the Shah’s Regime. Tehran: Documentation Center of the Islamic revolution.
  13. Geographical Organization of Armed Forces (1993). Geographical Culture of the Country’s Villages. Tehran:Geographical Organization of Defense Ministry’s Press.
  14. Heidari, K. (2012). The Analysis of Environmental Impacts of Ilam city Development during 1990-2000. M.A Thesis, Department of Geography and Urban Planning, Tehran University.
  15. Hogland, E. (2002). Land and Revolution in Iran. Translated by Firooz Mohajer, Tehran: Shiraze Publication.
  16. Keshmiri, M. (1976). First Principle: Land Reforms. Tarikh Journal, 67, 408-440.
  17. Khosravi, K. (1988). Land Issue and Poor Peasants in Iran. Tehran: Bidaree Press.
  18. Lahsaeezadeh, A. (1990). Social Transformations in Iran’s Villages. Shiraz: Navid Press.
  19. Lahsaeezadeh, A. (1994). Social Transformations in Iran’s Villages. Shiraz: Navid Press.
  20. Lampton, A. K. S. (2015). Land Reforms in Iran. Translated by Mehdi Eshaqian, Tehran: Amir Kabir Publication.
  21. Mahdavi, M. (1999). An Introduction to the Rural Geography of Iran. Tehran: Samt Publication.
  22. Maleqi, S., & Ahmadi, T. (2010). Spatial-physical Development of Ilam city. Ilam: Ilam University Press.
  23. Mosadeq et al. (1976). The Sixth Development Plan of Ilam Province. Ilam: Ilam Program and Budget Office.
  24. Sawdagar, M. (1976). The Investigation of Land Reforms. Tehran: Pazand Press.
  25. Seyedi, A. N. (2003). The Role of Geomorphology Factors in the Physical Development of Ilam City. (n.p).
  26. Shouhani, M. (1999). Physical Development of Ilam City and its Environmental Consequences. M.A Thesis, Department of Geography and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran.
  27. Statistical Center of Iran (1966). Based on the November Census. Tehran: (n.p).
  28. Statistical Center of Iran (1976). Based on the November Census. Tehran: (n.p).
  29. Technical Consulting Engineers (2005). Explanatory Report on the Horizon of the Comprehensive Plan of Ilam City.
  30. Tehrani, M. (1963). Land Reforms and Peasants’ Awareness. Tehran: Exchange Press.
  31. Zamani, N., & Taheri, H. (2010). Land Reforms, Migration, Class Differences, Destruction, and No More. Tehran: Dehati Press.
  32. Yari, T. (2010). The Administrative-political Role in the Physical Growth and Social Construction of Ilam City. M.A Thesis, Islamic Azad University, Malayer Branch.

 Interviews

  1. Cheraqi, M. M. (2020). Retried from the General Office of Imam Khomeini Relief Committee of Ilam Province. Interviewer: Maryam Gheliji, Ilam.
  2. Darvishi Zanganeh, K. (2020). Legal Expert of the General Department of Natural Resources of Ilam Province. Interviewer: Maryam Gheliji, Ilam.
  3. Karimi, Z. (2018). The Chief of Land Affairs Office. Interviewer: Maryam Gheliji, Ilam.
  4. Nasri, A. (2020). Head of the Legal Department of Jihad Agriculture Organization of Ilam Province. Interviewer: Maryam Gheliji, Ilam. 
  5. Raeesi, S. (2020). Deputy of Land Affairs of the General Department of Natural Resources of Ilam Province. Interviewer: Maryam Gheliji, Ilam.
  6. Rostami, T. (2018). Head of Land Management and Surveying Department. Interviewer: Maryam Gheliji, Ilam.
  7. Thanakhan, A. (2018). The Expert of Land Affairs. Interviewer: Maryam Gheliji, Ilam.  

Files

Share

How to cite

Statistics