theories of the classical economists in writtings Elite journalists in qajar period before Constitutional

مقدمه

گسست جامعه قاجار از اندیشه سنتی و بروز گرایش‌های نوخواهانه در آن دوره، پیامد یک خودآگاهی بود که در درون  جامعه ایرانی  به دنبال شکست  از دولت روسیه و به‌دنبال آن آگاهی از پیشرفت‌های اروپاییان ومشاهده کاستی‌های ایران صورت گرفت. این رویداد زمینه‌ساز اقداماتی در ایران عهد قاجار شد که از آن سلسله اقدامات با عنوان «اصلاحات» یادمی‌شود:اعزام محصل به اروپا، ورود صنعت چاپ، انتشار روزنامه وتأسیس دارالفنون و دارالترجمه از این دسته اقدامات به‌شمارمی‌آیند.در دوره ناصری با تأسیس مطبعه دولتی و  دارالترجمه، این روند نوگرایی ادامه یافت. نخبگان دوره ناصری با آگاهی از تأثیر روزنامه‌ها در اشاعه افکار جدید به بهره‌برداری از این ابزار قدرتمند برای تزریق افکار نو به جامعه ایرانی پرداختند.در حقیقت،  نخبگان و نویسندگان ایرانی پس از بررسی معضلات و مشکلات ایران در بسیاری از موارد راهکارهایی را برای مقابله با این نابسامانی ها ارائه می‌دادند که در بیشتر  موارد این پیشنهاد‌ها از اندیشه های غربیان اخذ شده بود. در این میان، معضل اقتصاد ناکارآمد دولت قاجار، یکی از مواردی بود که ذهن اندیشمندان  را به خود جلب  کرد. در حقیقت، فقدان امنیت اقتصادی در ایران، میل به صدور سرمایه  و رویه رقابت دولت‌های انگلیس و روسیه  در ایران، به رشد تولید صنعتی آسیب فراوان رساند و به همین علت اندیشه های اقتصادی در جامعه ما دیر شکوفا شد. در دوران  ناصرالدین شاه قدرت مرکزی انسجام بیشتری  یافت و سفرهای ناصرالدین شاه به خارج از کشور  زمینه نوسازی در کشور را فراهم کرد.به همین علت، دوره ناصری شاهد ظهور اولین اندیشه‌های اقتصادی از سوی نخبگان بود. این مقاله درصدد پاسخ به این سؤال است که آیا روزنامه‌نگاران دوره قاجار با اقتصاد کلاسیک و مفاهیم آن آشنا بوده‌اند؟و همچنین، نقش نوشته‌های روزنامه‌نگاران در معرفی اقتصاد کلاسیک در جامعه دوره قاجار چگونه بوده است؟هدف این پژوهش، بررسی نقش اندیشمندان روزنامه‌نگار دوره قاجار در آشنایی جامعه ایرانی با علم اقتصاد کلاسیک  است. به نظر می‌رسد روند ورود علوم جدید به جوامع از اهمیت فراوان برخوردار باشد و در این راستا، بنا به اهمیت علم اقتصاد در مدیریت یک کشور، بررسی روند شکل‌گیری این علم  در هر جامعه  مسأله‌ای قابل توجه است؛ به همین جهت و با عنایت به  اهمیت چگونگی آشنایی ایرانیان با اقتصاد به عنوان یک علم بررسی روند ورود اندیشه‌های اقتصادی و به‌خصوص  اقتصاد کلاسیک به عنوان اولین مکتب علم اقتصاد در جهان از اهمیت برخوردار است. از این رو، در این مقاله سعی شده است با طرح مسأله‌ای تازه به بررسی نقش نویسندگان روزنامه‌های دوره قاجاردر فرایند انتقال علم اقتصاد به داخل کشور پرداخته شود.

روش تحقیق

 این مقاله بر آن است که با استفاده از روش تحقیق تاریخی و از نوع توصیفی- تحلیلی و با بررسی نوشته‌های روزنامه‌های دوره قاجار به عنوان داده های مورد بررسی به تجزیه و تحلیل چگونگی تأثیرگذاری  اندیشه‌های اقتصادی  مکتب کلاسیک بر نوشته‌های روزنامه‌های دوره قاجار بپردازد. از این رو، ابتدا به بررسی دلایل رویکرد نخبگان به  انتشار اندیشه‌های جدید در روزنامه ها و سپس با تشریح عقاید اقتصاددانان کلاسیک به چگونگی تأثیرگذاری اندیشه های مکتب کلاسیک بر روزنامه های دوره قاجار پرداخته شد.

پیشینه تحقیق

تاکنون تحقیق مستقلی در زمینهبررسی تأثیر اندیشه های اقتصاددانان  کلاسیک بر نوشته‌های روزنامه‌های دوره قاجارو همچنین، نقش این روزنامه‌نگاران در انتقال اندیشه‌های اقتصاد کلاسیک به داخل کشور انجام نشده است. در تعدادی از کتب و مقالات اندیشه‌های اقتصادی نخبگان بررسی شده است؛ از جمله مهمترین این کتاب‌ها، آثار فریدون آدمیت است که در آن‌ها به بررسی افکار اقتصادی تعدادی از اندیشمندان دوره قاجار پرداخته شده است. کتبی  مانند« اندیشه های فتحعلی آخوندزاده»، «اندیشه های طالبوف»، « اندیشه ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار»، «امیرکبیر و ایران» و« افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دورا ن قاجار»کهبا همکاری خانم هما ناطق به نگارش درآمده است، از جمله کتب بسیار جامع و مفید در بررسی اندیشه های  اقتصادی برخی نخبگان دوره قاجار هستند. در این آثار به طور موردی به بررسی اندیشه‌های اقتصادی ایشان پرداخته شده است و  به اندیشه‌های اقتصادی نویسندگان روزنامه‌های دوره قاجار اشاره‌اینشده است. از مقالات مفید درخصوص چگونگی آشنایی ایرانیان با علم اقتصاد، می‌توان به مقاله دکتر کامران مؤیددادخواه با عنوان «اندیشه های اقتصادی از حمایت از سرمایه خارجی تا سرمایه‌داری دولتی، تحول اندیشه اقتصادی در ایران از سال1875 تا 1925» اشاره کرد. این مقاله به بررسی زوایای اندیشه‌های اقتصادی تعدادی از نخبگان دوره قاجار پرداخته است. نویسنده معتقد است که نخبگان این دوره به ارائه راهکارها و نظرهای متفاوتی در زمینه اقتصادی از حمایت از سرمایه خارجی گرفته تا خودکفایی ملی و سرمایه داری دولتی پرداخته‌اند. نویسنده اندیشه‌های ملکم را متأثر از اندیشه‌های کلاسیک می‌داند؛ اما به نقش روزنامه‌نگاران دوره قاجار در انتقال اندیشه‌های اقتصادی از اروپا به داخل کشور اشاره‌ای نکرده است. مقاله آقای محمد مالجونیزبا عنوان « به بهانه بازخوانی اثری اقتصادی از صدر تاریخ معاصر ایران » از تحقیقات مفید درخصوص بررسی جایگاه اندیشه  اقتصادی در دوره معاصر واز جمله قاجار است. نویسنده این مقاله معتقد است که اندیشه‌های اقتصادی متفکران عصر قاجار برونزاست؛ اما نویسنده این مقاله نیز به رویکرد روزنامه‌نگاران دوره قاجاربه اقتصاد و نقش ایشان در انتقال اندیشه‌های اقتصادی به داخل کشور نپرداخته است. همچنین، این نویسنده  تأثیر تفکرات اقتصادی غربی را در اندیشه نخبگان  بررسی نکرده است.

نخبگان روزنامه‌نگار و توجه به علوم جدید

بر اساس نظریه جامعه شناسی پارتو، شایسته‌ترین افراد یک گروه، نخبگان آن گروه را تشکیل می دهند. البته، اصطلاح نخبگان هیچ دلالت اخلاقی یا افتخارآمیزی ندارد و به کسانی اطلاق می‌شود که در هریک از شاخه‌های فعالیت بشری بالاترین نمره را به دست آورده باشند ( کوزر،1356: 523). پارتو نخبگان را به دو دسته تقسیم کرده است: نخبگان حکومتی که از افرادی تشکیل می‌شود که مستقیم یا غیرمستقیم در حکومت نقش عمده دارند و دسته دوم نخبگان غیرحکومتی که  بقیه نخبگان را شامل می شود(کوزر،523:1356). در ایران دوره قاجار پس از شکست‌های ایران از روسیه عباس‌میرزا و وزیر او قائم مقام فراهانی که از جمله نخبگان حکومتی به‌شمار می‌آیند، پس از آگاهی از پیشرفت‌های غربیان به دنبال راه‌هایی برای خروج ایران از بن‌بست عقب ماندگی‌ها، به راهکارهایی، همچون: استخدام اروپاییان جهت آموزش نیروی نظامی واعزام محصلان ایرانی به اروپا پرداختند. این رویکرد بیشتر درزمینه نظامی انجام شد.موریس دوکوتزبوئه، فرستاده روسیه به ایران در سال 1236 ه ق /1818 م درخصوص توجه شخص عباس میرزا به علم می‌نویسد:

« عباس میرزا تاکتیک‌های نظامی و ریاضیات آموخته بود و می‌توانست کمی انگلیسی صحبت کند (دو کوتزبوئه،1365 :106). در گفتگوی میرزا بزرگ فراهانی با بریجیس، وی به صراحت به ناکارآمدی نظام مالیاتی دولت ایران اشاره می‌کند(رینگر، 38:1381 ).

در کنار توجه دولتمردانی همچون عباس میرزا و قائم مقام فراهانی(نخبگان حکومتی ) به پیشرفت های غرب و لزوم ایجاد روابط با غرب، دول غربی نیز به خاطر رقابت‌های استعماری میل شدیدی در ایجاد ارتباط با ایران داشتند. لذا آنها با اعزام مستشار،رایزنی ارتباط با ایران را ترغیب می کردند و نیز پذیرای دانشجویان و محصلین ایرانی شدند ( امیری،41:1383). اولین اعزام محصلین ایرانی به خارج کشور در عهد عباس میرزا آغاز شد. ازهفت دانشجوی اعزامی  در سال های1230 ه ق  /1811م و 1233 ه ق /1815م سه نفر تحصیلات خود را در ارتباط مستقیم با امور نظامی دنبال می‌کردند.دو دانشجو مهندسی و یکی تفنگ سازی آموختند و دو نفر به دنبال پزشکی رفتند. تنها دو تن از هفت نفر از پی تحصیلاتی رفتند که با امور نظامی ارتباط مستقیم نداشت(نقاشی، زبان اروپایی و علوم طبیعی )؛ اگرچه به یقین این مهارت‌ها نیز برای عباس میرزا و دربارش ارزشمند بودند. هیچ یک از این هفت دانشجودر رشته هایی تحصیل نمی‌کردند که مستقیما سرشت عملی نداشت. ولیعهد تصریح داشت که تحصیل در خارج صرفا به قصد کسب مهارت‌های مفید است. او و میرزا بزرگ مراقب بودند که دانشجویان در خارج وقت خود را تلف نکنند؛ بلکه همّ خود را صرف تحصیل و بازگشت به ایران نمایند(رینگر،1381 :47). اولین دانشجویان اعزامی به خارج کشور نیز پس از بازگشت به تبریز هرکدام در دستگاه ولیعهد مشغول گشتند (محبوبیاردکانی ،1370،ج175:1). یکی دیگر از اقدامات فرهنگی که از دوره عباس میرزا به منظور آشنایی با علوم جدید آغاز شد ترجمه کتب اروپایی بود. کتب نظامی گیبرت و آیین‌نامه های مانور پیاده نظام،تاریخ محاربات فرانسه با پادشاه نمسه،تاریخ پطرکبیر و شارل دوازدهم (نوشته ولتر)به امر عباس میرزا در دوره فتحعلیشاه ترجمه شدند( محبوبی اردکانی ،227:1370-228). روند اعزام محصلین به خارج از کشور در دوره‌های بعد نیز همچنان ادامه یافت. در دولت میرزا آقاسی و پادشاهی محمد شاه، وی مصرو فرانسه را برای اعزام دانشجویان ایرانی برگزید. نخست بنا بود پنجاه نفر بنا به خواست محمد علی پاشا راهی قاهره شوند و توصیه شده بود که دانشجویان حتی المقدور نجیب زاده باشند و دو نفر عاقل و ریش سفید نیز به همراه خود ببرند تا در مصر جای بحث نباشد که بنا به دلایلی این سفر انجام نگرفت (آدمیت،40:1340 ). سپس در جهت اهداف سیاست خارجی محمدشاه، فرانسه به عنوان مقصد این دانشجویان انتخاب شد. این امر مقدم بر همه، نتیجه تلاش شاه برای ایجاد  رابطه نزدیک با فرانسه به منظور متوازن کردن نفوذ بریتانیا بوده است.محمدشاه در کودکی فرانسه را بر بریتانیا ترجیح می داده است. او در کودکی در دربار عباس میرزا نایب السلطنه در تبریز زبان،تاریخ و مقداری هم جغرافی فرانسه خوانده بود. محمدشاه فرانسه را از مادام لامارینیر آموخت که بیست سال رادر دربار عباس میرزا گذراند (ناطق،1368 : 110). از سال 1262 ه ق/1844م تا 1265 ه ق/ 1847م  دو دسته دیگر از شاگردان ایرانی به نام‌های حسینقلی خان؛ خاصه جهت آموختن فنون نظامی،میرزا رضاخان برای آموختن فن نقاشی و چینی سازی،میرزا زکی خان جهت فراگرفتن علوم هندسه و نظام میرزا حسین خان  که بعدها در سال 1288 ه ق /1860 م صدراعظم ناصرالدین شاه شدو همچنین،میرزا یحیی خان برادر میرزا حسین خان که بعدها وزیر و مشیرالدوله سوم شد،عازم فرنگ شدند(ناطق، 1368: 243 ).از شاگردانی که در این دوره برای آموختن رشته مهندسی به فرانسه رفتند، ملکم خان بود ( پویان مهر،1390 :850). در دوره محمد شاه نیز رویکرد برای ترجمه کتب  ادامه یافت و به دستور آقاسی کتب زیادی نیز از جمله یک کتاب اقتصادی برای ترجمه به ایران آورده شد.  این کتاب  اقتصادی،اکونومی پلتیکeconomy politic)) سیسموندی بود که چند سال بعد ترجمه شد. در همین دوره بود که اولین روزنامه در داخل کشور با نام کاغذ اخبار انتشار یافت. با روی کارآمدن ناصرالدین شاه و انتصاب امیرکبیر به وزارت،وی به تأسیس دارالفنون اقدام کرد که در واقع باید آن را از نتایج اشراف و آگاهی امیرکبیر بر اوضاع جهانی و روند جبران کاستی های ایران در زمینه علوم دانست. پولاک در خصوص تأسیس دارالفنون می‌نویسد:

«امیرکبیر به جای اعزام دانشجو به خارج و دعوت از مستشاران خارجی به تأسیس مدرسه‌ای جدید در ایران دست زد.وی جهت تهیه مقدمات و احداث ساختمان دارالفنون، مسیو جان داوود خان مترجم مخصوص خود را به اتریش فرستاد،تا برای آوردن معلمان اتریشی اقدام کند. علت انتخاب اتریشی ها وابسته نبودنشان به دو دولت روسیه و انگلستان بود»(پولاک،206:1368).

 با تأسیس دارالفنون و تربیت نسلی تازه با آموزش‌های جدید و گسترده،تفکر اروپایی در میان طبقه  تحصیل کرده لایه جدیدی به وجود آمد.این لایه جدید نیروهای اجتماعی را در برمی‌گرفت که با دیگر عناصر قدیمی تحصیل کرده کاملا متفاوت بودند.تفاوت این لایه های جدید  در نوع نگرش به مسائل اجتماعی و سیاسی مشاهده می‌شد (سعیدیان و دیگران،1386 :66 ). بعدها نیز از میان تحصیل کردگان گروهی از اصلاح‌طلبان در جامعه به وجود آمدند (اکبری،91:1384). ناصرالدین شاه همچنین در ذی‌الحجه 1300 دستور تأسیس دارالترجمه خاصه را به ریاست اعتمادالسطنه داد که با این اقدام در این دوره کتب فراوانی به فارسی ترجمه شدند(اعتمادالسلطنه،1356 :291). در مجموع، اقداماتی که از زمان عباس میرزا به وجود آمد، موجب افزایش عده آگاهان و کسانی شد که به امور کشورداری و بین المللی علاقه‌ای داشتند، و نیز بین روحانیون و تجار و مغازه‌داران نوعی انتباه پدید آورد. این عده رفته‌رفته تشنه اطلاعات و اخبار و حوادث داخلی و خارجی شدند و این عوامل هسته اولیه روزنامه‌نگاری را در ایران تشکیل داد (ذاکر حسینی،40:1370). انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه از دیگر اقدامات امیرکبیر در جهت افزایش آگاهی جامعه بود. در شماره هفتم این روزنامه در خصوص دلیل انتشار این روزنامه اعلام شد:

«از آن جا که همت خسروانی اعلیحضرت پادشاهی مصروف به تربیت اهالی و اعیان  و رعایا و تجار و کسبه دولت خود است که به دانش و بینش آن‌ها بیفزاید و از گزارش داخله و خارجه خبردار باشند،لهذا به انطباع روزنامه و انتشار آن به ممالک محروسه فرمایش عالیه فرموده‌اند و امید کلی هست که به واسطه انتشار این روزنامه‌ها اطلاع و آگاهی و بینایی اهالی این دولت علّیه بیشتر شود »(روزنامه وقایع اتفاقیه،ش 7،جمعه 17 جمادی الاولی 1267: 5 ). امیرکبیر برای اطمینان از شمار خوانندگان،اشتراک این روزنامه  را برای همه صاحب‌منصبان دولتی که بیش از دویست تومان حقوق سالانه می‌گرفتند، اجباری کرد( آدمیت،1354:373). به دستور امیرکبیر روزنامه‌های خارجی از فرانسه،انگلیس، روس، اتریش، عثمانی و هند می‌رسید و قسمتی از آن ترجمه شده و به صورت جزوه تحت اختیار امیر قرارگرفت که حاوی اخبار سیاسی و اقتصادی بود. قسمت‌هایی از همین ترجمه‌ها در روزنامه وقایع اتفاقیه چاپ می شدتا بدینوسیله به‌اطلاع عموم برسد(رضوانی،83:1372). همزمان با شکست‌های متعدد نخبگان حکومتی دوره ناصری (امیرکبیر،سپهسالار و امین الدوله) به دلیل مخالفت‌ها و کارشکنی‌های عناصر استبداد حکومتی و استعمار خارجی، نخبگان (حکومتی و فکری)،  تلاش گسترده‌ای  برای  آشناسازی جامعه  با تفکرات جدید و با بهره‌گیری از ابزار نوین همچون روزنامه صورت دادند.در حقیقت، طی این مدت  حکومت  قاجار، عدم تمایل جدی خود به تغییر و تحول در ساختارها را بارها نشان داده بود.. دکتر پولاک در کتاب خود به این بی‌تفاوتی دولت به نوسازی جامعه این گونه اشاره می‌کند:

«دولت هیچ برسر آن نیست که برای اقدامات عام‌المنفعه پولی خرج کند؛ هر چند در آینده صد برابر آن عایدش شود»(پولاک،1368: 348). امین الضرب نیز  در سال 1301ه ق/1883 م در شکواییه‌ای به شاه با اشاره به عدم امنیت در جامعه در جهت انباشت سرمایه می‌نویسد که اولیای دولت به جای آنکه مردم را به انجام کارهای بزرگ ترغیب و مطمئن کنند، مال مردم را مثل شیر مادر بر خود حلال دانسته، فرض خود می‌دانند مردم را تمام کنند( آدمیت و ناطق،1366: 304). کنت دو گوبینو هنگامی که تلاش دو دولت ایران و عثمانی را در زمینه متجدد کردن کشور مورد مقایسه قرار می‌دهد، به این نتیجه می‌رسد که اگر در کشور عثمانی حکومت است که به اصلاحات فرنگی‌مآبانه دست می‌زند، در ایران به جملگی ملت بیشتر و پیشتر از حکومت در پی سرمشق گرفتن از فرنگ هستند(:14Gobineau, 1983). برای نمونه، ناصرالدین شاه برای جلوگیری از ورود اندیشه‌های سیاسی اروپایی به داخل کشور  دستوراتی صادر کرد که قدر مسلم با این اقدامات در ورود سایر علوم  به داخل کشور نیز موانعی  ایجاد می‌شد. بستن فراموشخانه در سال1278ه ق /1861م،منع تحصیل در خارج  که در سال 1285ه ق/1867 م دستور آن داده شده بود و تلاش او برای جلوگیری از ورود و انتشار نشریات فارسی زبان، همچون: اختر و قانون  در ایران سه نمونه از این اقدامات بودند(رینگر،281:1381). با این اوصاف است که سید جمال‌الدین اسدآبادی در سال 1313 ه ق/1897م در بستر مرگ در نامه‌ای به یکی از دوستانش اظهار امید و پشیمانی می‌کند؛ امید به این دلیل که «تجدد» که از غرب به سوی شرق می آید «بنای استبداد» را ویران خواهد کرد و اظهار پشیمانی از اینکه چرا تخم افکارش را بر خاک حاصلخیز افکار مردم نپاشیده است( کرمانی،1384،ج67:1-68). در نتیجه اندیشمندان به تدریج خود به این نتیجه رسیدند که برخلاف هواداری اصلاح‌طلبان اولیه که در آن نقش دولت به صورت اصلاحات از بالا به پایین تعیین شده بود، باید  این اصلاحات به صورت رویکرد از پایین به بالا در نظر گرفته شده و ادامه یابد. در واقع، نجات‌دهندگان ایران شهروندانش خواهند بود و نه لزوما رهبران دولتش(رینگر،255:1385). در همین راستا، نخبگان به حمایت گسترده از ترویج علوم در جامعه پرداختند و در نوشته‌های خود به این نکته اشاره کردند که همسایگان معاصر ما درس علوم و فنون را به انجام رسانده‌اند؛ ما هنوز داخل صف دبستانیان علم و عرفان آنها نشده‌ایم(روزنامه اختر،ش 28،سال 22،4 رمضان،سال 1313: 182). البته، در مورد عقب‌ماندگی علمی در ایران سیاحان بیشماری هم بودند که  به این نکته اشاره کرده بودند که علوم در ایران پس‌مانده است(اولیویه،1371: 170). در نتیجه، توجه به عقل و علوم جدید از مهمترین مشخصه های  نوشته های نخبگان ایرانی است که به تجربه مشخص شده است که ترقی ملل به واسطه رواج و رونق عقل صورت  پذیرفته؛ همچنانکه تنزلات هریک از آنان به زوال عقل و انقراض حکما و انقطاع رشته علوم صورت گرفته است. پس در فن اداره مملکت باید از جهالت و بی‌تدبیری گذشتگان پرهیز جست(آدمیت،1351: 17).  روزنامه یکی از ابزاری بود که نخبگان و اندیشمندان فکری جهت ایجاد آگاهی در میان مردم و ترویج علوم جدید  به بهره‌گیری از آن پرداختند و به همین علت آنان روزنامه‌های متعددی را  در داخل و خارج کشور انتشار دادند. در روزنامه ثریا در خصوص اهمیت انتشار روزنامه آمده است:

« نخبگان کشور می‌توانند در قالب روزنامه مشکلات و معایب حکومتداری را تذکر دهند و دولتمردان وابنای دولت این مشکلات را حل کنند و باعث ترقی وپیشرفت کشور گردند»(روزنامه ثریا،ش 1، سال دوم،1317 ه ق: 1).

 ملکم نیز در خصوص اهمیت روزنامه در انتشار افکار جدید در روزنامه قانون چنین می‌نویسد:

«از ظهور هر روزنامه فارسی باید باهل ایران یعنی بخودمان تهنیت بگوئیم زیرا که آبادی و ترقی دنیا حاصل افکار صحیحه است و از برای جستجو و انتشار افکار صحیح بهتر از روزنامه اساسی اختراع نشده است»(روزنامه قانون،ش 3،رمضان المبارک 1307: 4). در روزنامه‌های این دوره  بارها و بارها پیرامون یادگیری علوم جدید سخن رفته است. روزنامه ثریا با اشاره به ناشناخته ماندن علوم جدید در ایران می‌نویسد:

«الحمدلله اسم علم حقوق در ایران شناخته نشده تا چه برسد که کتبش به فارسی ترجمه شده باشد و همچنین است سایر علوم عالیه که ما هنوز موضوع علمیه آن را نمی دانیم »(روزنامه ثریا،سال اول،ش 1317،43 ه ق : 15 ). و در جای دیگر در این خصوص می‌نویسد:

«نخستین شرط مدنیت، علم است. آنان که از این درخت حیات ثمری نبرده و از این گنج لاتفنی نصیبی برنداشته هرگز در سلک انسان محسوب نباشند و در عالم مدنیت راه نیابند...سایه سعادت ها و علت نیکبختی،علم و دانش است»(روزنامه ثریا،ش 8،سال اول،1316 ه ق: 11). در مجموع، باید گفت نخبگان ایرانی در نتیجه تماس با غرب و آشنایی با اندیشه های آنان و مشاهده تحولات غرب به این نتیجه رسیدند که پیشرفت بشری امری ممکن و و مطلوب است و در این راستا به ترویج علوم غربی و اندیشه‌های و نظریات اروپاییان در زمینه‌های گوناگون پرداختند و در این راستا از ابزار و شیوه‌های گوناگون بهره‌برداری کردند. از میان این شیوه‌ها، نگارش مطالب علمی در روزنامه‌ها تأثیر بسیار داشت.

رویکرد به علم اقتصاد در نوشته‌های روزنامه‌نگاران

با عنایت به مشکلات عدیده اقتصادی آن دوران وتلاش نخبگان در حل آن، یکی از شاخه‌های علوم غربی که مورد توجه قرار گرفت، اقتصاد بود. ملکم خان در خصوص لزوم توجه به علم اقتصاد نوشت:

«از هر علم شمه‌ای در ایران بوده است؛ اما از علوم اکونومی پولتیک که همه تازه و همه محصول این عهد است در ایران هرگز نبوده است.در تمام کتب ایرانی لفظی که دایر بر اکونومی پولطیک نیست و هیچ حکیم ایرانی بدون چندین درس فرنگی هرگز نخواهد فهمید پول کاغذی یعنی چه و استقراض ملی به چه تدبیر ممکن است( ملکم خان،1389،نامه ملکم خان به تاریخ،  1292ه ق : 32). و در جای دیگر می‌نویسد:

«جای انکار نیست که ما در دوایر دولت آدم خیلی کم داریم ولیکن این را هم باید ملاحظه کردکه ترقی علوم، تکالیف وزرای ما را آسان کرده است از برای ما هیچ لازم نیست که تکالیف و چرخ راه آهن و قاعده بانک و اصول نظام اختراع بکنیم. راه جمیع این کارها و دوای جمیع این دردهای ما را مثل قواعد صرف و نحونقطه به نقطه معین و درپیش روی ما گذاشته اند»(قانون، سال 1898،ش41 : 2).

روزنامه اختر نیز در خصوص علمی نبودن اقتصاد در ایران می‌نویسد:

در ممالک شرقیه علم وسبک تجارت محدود به طبیعیات و عادیات است»(روزنامه اختر،ش 19، سال 1295 : 151). در روزنامه فرهنگ به تعدادی از علوم که با اقتصاد و تجارت در ارتباط هستند و یادگیری آنان برای ورود به عرصه اقتصاد از ملزومات است، اشاره می‌کند و می‌نویسد:

فهرستی از علوم که در مکتب‌خانه‌های فرنگ تدریس می‌شود و برای هرکس که مقصود ورود به عرصه تجارت را دارد، از واجبات است:زبان خارجه،حساب،جغرافیای تاریخی،ضبط دفاتر،اکونومی پلتیک و رواج مسکوکات داخله و خارجه ونسیه‌کاری،معامله سندات بانک و خودبانک و صرافی وبیمه و فصلی از قانون و شریعت برمی‌شمرد(روزنامه فرهنگ،ش 76،سال دوم،6 محرم 1298 :7). این دوره تاریخ قاجار را  شاید بتوان  عنوان«دوره اقتصاد جنینی» در ایران  نام نهاد.اگر علم اقتصاد مدرن در غرب در پی رنسانس و رفرماسیون پدید آمد و پدیده‌های یکسره درونزا برای آن سامان بود؛اما در ایران آشنایی با علم اقتصاد مدرن،محصول مواجهه با امواج جسته گریخته مدرنیته بود و در این سامان یکسره برونزا(مالجو، 1387 :17). یکی از معروفترین مکاتب اقتصادی اروپا، مکتب اقتصادی کلاسیک بود. کلاسیک‌ها به آن دسته از علماء و دانشمندان اطلاق می‌شود که برای اولین بار در یک رشته مطالعات علمی و مدون را انجام داده‌اند.مباحث اقتصادی پیش از انتشار ثروت ملل آدام اسمیت(1141 ه ق/1723م-1208 ه ق/1790 م) عمدتا به قضاوت در مورد عملکرد اقتصاد گرایش داشت تا یک تحلیل اقتصادی. کتاب ثروت ملل نقطه عطفی در ارائه نگرش تحلیلی به مسائل اقتصادی بود. در نظر اقتصاددانان کلاسیک به پیشگامی آدام اسمیت، عامل تولید به سه عامل زمین، سرمایه‌داری و نیروی کار محدود است. در واقع، تلاش اسمیت به عنوان پایه‌گذار مکتب کلاسیک، این بود که عامل کار را در مقابل قوای طبیعت به عنوان مهم‌ترین محرک تولید بشناساند و این نتیجه را تفهیم کند که زمین و سرمایه بدون نیروی کار قادر به تولید کالا نخواهد بود.در نظر آدام اسمیت،تمیز جامعه‌های متمدن از جوامع ابتدایی در افزایش ثروت ناشی از تقسیم کار است. اسمیت و کلاسیک‌ها مدافع تجارت آزاد و آزادی عملکرد بازار بودند. در نظر آدام اسمیت، مهمترین اصلاح و پیشرفتی که در نیروی مولد کارگر پدید آمده یا به کار رفته است، ظاهرا نتیجه و اثر تقسیم کار بوده است. اثر تقسیم کار در دادوستد عمومی جامعه را وقتی خوب درک می‌کنیم که طرز عمل تقسیم کار را در یک کالای معین بررسی کنیم ( اسمیت،1357: 7). شایان ذکر است برخی از اقتصاددانان چون شومپیتر اعتقاد دارند که نظریات اسمیت از ترکیب تفکرات فلاسفه و سیاستمداران ایجاد شده است(تفضلی،1387: 97). اقتصاددانان کلاسیک  اعتقاد داشتند چنانچه آزادی فردی و اصل رقابت آزاد دادوستد فراهم شود نیازی به دخالت دولت نیست. ایشان برای دولت سه وظیفه قائل هستند:ایجاد شرایطی که از طریق آن امنیت خارجه کشور را تأمین کند؛ تأمین و اداره سازمان‌هایی که امنیت داخلی کشور را تأمین کند و تولید برخی از کالاهای عمومی و فراهم آوردن خدمات اجتماعی که بخش خصوصی به طرزی سودمند نتواند آن را تولید و ارائه نماید( قدیری اصل،66:1366). دانشمند دیگر این مکتب ریکاردو در معروفترین کتاب خود که با نام «اصول اقتصاد سیاسی و مالیه» موضوع توزیع مالیات بین طبقات مختلف را  برای اولین بار مورد توجه و بررسی قرار داده است. از مشهورترین نمایندگان این مکتب می‌توان از ریکاردو،مالتوس و استوارت میل نام برد. انتظام مسکوکات،بانک‌ها(فروغی،244:1387-312). تأسیس شرکت‌ها(فروغی،1387: 372-390). تنظیم مالیات(فروغی،401:1387) از جمله موارد مطروحه در کتاب ثروت ملل آدام اسمیت است. در دوره قاجار به دلیل شرایط داخلی ایران و بی‌توجهی دولت به اقتصاد و رشد آن، نخبگان ایرانی  به این نتیجه رسیده بودند که یکی از راه‌های نجات ایران از این بن‌بست اقتصادی،حمایت از بازار آزاد و کمرنگ کردن نقش دولت در اقتصاد است. از این رو، به دنبال ترویج عقاید اقتصادی مکتبی بودند که عملکرد توجه به بازار آزاد و توجه به بخش خصوصی را مورد حمایت قرار دهد.در اینجا یادآوری این نکته ضروری است که قبل از این هم تلاش‌هایی برای اشاعه تفکرات اقتصادی غربیان در ایران صورت گرفته بود که مورد عنایت و پیگیری قرار نگرفت. در واقع،  اولین متن اقتصادی که به فارسی ترجمه شده است، کتاب« ثروت ملل» سیسموند دوسیسموندی بود.علت انتخاب این کتاب برای ترجمه معلوم نیست(سیسموندی،12:1386). این ترجمه که درسال 1300  توسط مسیو ریشارخان فرانسوی صورت گرفته و در آن بازار آزاد و سرمایه‌داری صنعتی به نقد کشیده شده است مورد بی‌توجهی قرار گرفت وحتی به طبع نرسید.در واقع، بی‌توجهی و فراموشی این کتاب در آن زمان عوامل رویکرد تعدادی از نخبگان به حمایت از اقتصاد بازار آزاد را به خوبی آشکار می سازد؛ چرا که در وضعیت اقتصادی آن زمان و سیطره دول بیگانه در اقتصاد ایران حتی اگردولت قاجار به حمایت از اقتصاد داخلی علاقه‌ای  هم داشت، قادر نبود در مقابل رقبای خارجی از صنایع داخلی حمایت کند؛ زیرا دولت زیر بار معاهدات بازرگانی رفته بود(آوری و دیگران،1388،ج 7 :464). دیدگاه‌های اقتصاددانان کلاسیک به وضوح در نوشته های روزنامه نگاران ایرانی دوره قاجار قابل مشاهده است: تأکید بر اصلاح اصول مالیه،تنظیم مالیات‌ها،اهمیت دادن به کار،لزوم ایجاد امنیت توسط دولت‌ها،لزوم تأسیس شرکت‌ها وبخش غیر دولتی وپافشاری بر ایجاد راه آهن، همه راهکارهایی هستند که از تفکرات اقتصاد کلاسیک ملهم شده است؛ هرچند بیشتر این نویسندگان در نوشته‌هایشان به منشاء این نظریات اشاره‌ای نکرده‌اند. برای نمونه، تعدادی از این نوشته‌ها که به صورت غیرمستقیم به نظریات کلاسیک‌ها اشاره می کند،ذکرمی شود. ملکم در روزنامه قانون به کرات به این مؤلفه‌ها اشاره  کرده است:

«در هر ملکی که زیاد کار بکنند، اموال مردم زیاد می‌شود و در همان ملک وقتی‌ که کم کار بکنند اموال مردم به همان نسبت کم می‌شود»(ملکم خان،1327: 200).

«در کل ایران هنوز یک کمپانی وجود ندارد. در کل ایران هنوز یک کارخانه ساخته نشده است... هیچ ایل وحشی نیست که پول آن به رسوایی پول ایران تنزل کرده باشد»(روزنامه قانون،نمره دویم،نمره شعبان 1:1307 ).

«عزل ونصب موافق قانون،تحصیل مالیات موافق قانون،مصارف دولت موافق قانون»(روزنامه قانون،نمره اول،نمره رجب 1307: 3).

در مورد ملکم باید گفت او نمی‌توانست در علم اقتصاد تحصیل کرده باشد؛ هرچند ممکن است وی در جاهایی که موضوعات اقتصادی مورد بحث قرار می‌گرفتند؛ درس‌هایی فرا گرفته باشد. او می توانست معلومات خود را از مطالعه آثار کلاسیک علم اقتصاد مانند ثروت ملل آدام اسمیت و یا اصول اقتصاد سیاسی و مالیات دیوید ریکاردو، به عنوان یک فرد تحصیلکرده پژوهشگر که در اروپا زندگی می کرد، به دست آورد)2010:14.(dadkhah,  واژه‌ای که هم عرض با سرمایه و پول در اکثر مقاله ها به چشم می خورد، واژه ثروت بود که در موارد مختلف در مورد فواید آن اظهار نظر شده است که برای مثال و به عنوان روح مملکت یاد شده است(حبل المتین،تهران،س اول،ش 217،24 ذی الحجه 1325 ه ق :1-2). روزنامه حبل‌المتین نیز در مقاله‌ای با عنوان «تجارت»به مواردی منشعب از دیدگاه‌های این مکتب اشاره می‌کند ومی‌نویسد که ترقی تجارت و صناعت را دانشمندان ملل در موارد ذیل یافته‌اند: 1-اصلاح اخلاق صناعین؛ 2 –تدبیردر تنزل قیمت اشیا؛3-ابداع مدارس صناعتی؛ 4-قائم نمودن کارخانجات و ماشین‌هایی که تعلیم یافتگان بتوانند علوم خود را به عمل بیاورند؛ 6-در هرکمپانی و شراکت و افتتاح کارخانجات تا اندازه‌ای شرکت دولت لازم است(اما نه دولت ایران که بدتر اخلاق ملت را فاسد می‌نماید)؛ 7 -اشتهارات تجارتی(روزنامه حبل المتین،سال یازدهم،ش 1،جمادی الثانی 1321 :6).

در شماره دیگری روزنامه حبل‌المتین می‌نویسد:

«راه آهن کدام دولت را پادشاه کشیده مال التجاره کدام ملت را دولت حمل کرده است»(روزنامه حبل المتین،ش 31: 15).

تأکید بر محدود بودن نقش دولت در این نوشته‌ها واضح و روشن است که از مکتب کلاسیک برگرفته شده است. همین روزنامه در سلسله مقالاتی با عنوان «داء سومین آن مریض» به شرح وظایف متقابل پادشاه(دولت) و مردم می‌پردازد و وظایف دولت را شامل موارد ذیل می داند: برقراری عدل،تنظیم امور زیربنایی چون تلاش در زراعت و آبادانی مملکت و اقدام به استخراج معادن،کشیدن خط راه آهن(روزنامه ثریا،سال دوم،ش 3،رجب المرجب 1317،سال دوم،ش 5و7 سال 1317: 12). روزنامه اختر نیز در اشاره‌ای غیرمستقیم به آزاد‌سازی بازار و کم‌کردن نقش دولت می‌نویسد:

«آنها کی یکجا جمع شده و برای راه انداختن کارهای سودمند کمپانی تشکیل داده یا از دولت امتیاز خواستند که اجازه نیافتند»(روزنامه اختر،ش 34،سال 15، ذیحجه 1306 : 276).

روزنامه ناصری در خصوص ایجاد شرکت در ایران و عدم موفقیت آن می‌نویسد:

«چندین بار در امورات عمده اتفاق حاصل شده چون بنیان آن برقانون و قاعده نبود پس از چندی شیرازه آن اتفاق از هم گسسته شده است»(روزنامه ناصری،ش 13،10 صفر 1315: 8).

در جای دیگر «اختلاف حساب»را از دلایل عدم موفقیت شرکت‌ها در ایران می‌داند(روزنامه ناصری،ش 18،10 ربیع الاول 1315: 5).

روزنامه حکمت در مقاله« پیرامون راه آهن» از راه‌آهن  به عنوان عروق و شریان ثروت در دنیا نام می‌برد(روزنامه حکمت،سال دهم،1320 ه ق،ش 15:834).

روزنامه آزاد در مقاله‌ای با عنوان فواید راه‌آهن در ایران به فواید متعدد راه آهن از جمله ترویج و افزایش تجارت اشاره می‌کند(روزنامه آزاد،نمره سوم،ج 2،ربیع الاخر سال 6:1317 ). روزنامه ثریا همچنین مقاله‌ای با عنوان «منافع تسویه راه‌ها»نوشته و در آن به مسأله اهمیت راه‌ها در تجارت می‌پردازد(روزنامه ثریا،سال پنجم،ش 49،سال 1321ه ق: 10). این روزنامه در مقاله‌ای دیگر با عنوان« فواید مسلمه راه‌آهن» به اهمیت راه‌آهن و فواید حاصل از آن اشاره می‌کند(روزنامه ثریا،سال اول،ش 43،ربیع الثانی 1317 ه ق: 2). روزنامه ثریا با اشاره به اهمیت مالیات و تنظیم آن به اجباری کردن مالیات‌ها اشاره می‌کند(روزنامه ثریا،سال اول،ش 1316،6 ه ق : 10). همچنین، روزنامه حبل‌المتین در خصوص مالیات نوشت:

امور مالیه دولت باید اصلاح شود از بیت المال مسلمین بیجا به احدی داده نشود و در اخذ مالیات حکم مساوات جاری آید.  اساس رعیت‌داری و انتظام دوائر جهادی در شماره نفوس است.نخست باید سرشماری بشود اما در تحت انتظام که احدی در خارج نماند و باید مذهب و آیین و شغل و صنعت همگی معلوم و مشخص شود(حبل المتین، سال یازدهم،ش 11،سال 1321: 9).

ارائه مستقیم  نظریات مکتب اقتصادی کلاسیک در روزنامه‌ها

در میان روزنامه‌های فارسی‌زبان این روزنامه اختر است که برای اولین بار به طور مستقیم به بیان نظریات و ایده‌های مکتب اقتصادی کلاسیک می‌پردازد. در این روزنامه در سلسله مقالاتی به عنوان «مبادی علم ثروت ملل » که از شماره 3 سال چهاردهم انتشار خود در سال 1305 هجری قمری به طور منظم در تمامی شماره‌ها تا شماره 8 سال پانزدهم در  1306 ه ق به ترجمه یکی از کتب اقتصاد مکتب کلاسیک پرداخته شده است؛ولی متأسفانه نویسنده آن مشخص نیست. نام کتابی که ترجمه شده است نیز نامشخص است.

نویسنده در ابتدای مقاله در مورد علت نگارش مطالب مربوط به علم ثروت می‌نویسد :

«چون علم ثروت ملل احکام طبیعیه منافع مادیه،هیئت اجتماعیه انسانها را یاد می دهد از اینرو از خواص و عوام هیچکس از تحصیل این علم بی نیاز نتوانند بود »(روزنامه اختر،سال چهاردهم،ش3،16 محرم سال 5:1305).

سپس درمورد چگونگی پیدایش علم ثروت ملل می‌نویسد: در سال یکهزار و هفتصد و هفتاد و شش میلادی آدام اسمیت نامی از حکمای انگلیس کتابی در باب علم ثروت انتشار داده قواعد آن را تحدید و ایضاح کرده حدود معینی برای آن قرار داده و از آنرو شرف تأسیس این علم گران بر او تخصیص شد. بعد از آن ژان باتیست سای نامی از اهالی فرانسه پاره مسائل را شرح و بسط داده قوانین طبیعیه متعلق بدانعلم گرامی را بپایه توضیح رسانیده از آنزمان تاکنون علم ثروت از دایره محدود بیرون نشده و هر روز مراتب تعلیم و انتشار آن افزود(روزنامه اختر،سال چهاردهم،ش 3،16 محرم سال 5:1305). نویسنده با بیان این نکات اعلام می‌دارد که به ترجمه یکی از کتب ثروت ملل دست زده و این ترجمه را در شماره‌های آتی در روزنامه انتشار خواهد داد( روزنامه اختر،سال چهاردهم،ش 3،16 محرم سال 5:1305). ترجمه مذکور پس از ترجمه کتاب اکونومی پلتیک(economy politic) سیسموندی، اولین ترجمه کتاب اقتصادی به زبان فارسی است. این ترجمه شامل بیست و نه فصل است. البته، در روزنامه اختر در درج شماره فصل بیست و نه به اشتباه فصل سی و نه درج شده است و همچنین تمام نشدن مطلب فصل بیست و نه و درج جمله «باقی دارد»نشان می‌دهد که این ترجمه مطالب بیشتری را شامل می‌شده است که متأسفانه به طبع نرسید و علت آن نیز نامشخص است.این فصول شامل مطالب ذیل است: فصل اول در تشریح  ثروت؛ فصل دوم در ماهیت صنعت و خطاهای فیزیوکرات‌ها؛ فصل سوم درتقسیم صنایع،فصل چهارم بیان عوامل تولید ثروت؛ فصل پنجم بیان تأثیرآزادی رشد صنایع؛ فصل ششم در مورد موانع آزادی صنایع؛ فصل هفتم درتأثیر تقسیم کار در صنایع؛ فصل هشتم در فوائد سرمایه و صرفه جویی؛ فصل نه در خصوص سرمایه و انواع آن؛ فصل ده درمورد ماشین‌ها و منافع آن؛ فصل یازدهم در منافع حفرکانال ها و راه آهن به‌وسیله دولت یا شرکت‌ها و منافع شرکت‌ها؛ فصل دوازدهم در مورد منافع زمین؛ فصل سیزدهم در چگونگی اداره اراضی؛ فصل چهاردهم در بیان حق تملک؛ فصل پانزدهم در بیان امنیت عمومی و تأثیر آن درثروت؛ فصل شانزدهم در بیان اهمیت قواعد مبادله؛ فصل هفدهم در مسکوکات و اثرش در اقتصاد؛ فصل هجدهم در مورد تفاوت قیمت و مظنه؛ فصل نوزدهم در اهمیت مبادله در ثروت؛ فصل بیستم درمورد سکه طلا و نقره؛ فصل بیست ویک در بیان  فوائد یکسان سازی سکه ها؛ فصل بیست و دوم در تشریح واسطه های معامله؛ فصل بیست و سه در مورد مسکوکات و اوراق نقدی؛ فصل بیست و چهارم بیان اعتبار مالی؛ فصل بیست و پنجم صرافخانه وخزانه؛ فصل بیست و شش تشریح بانک‌های انگلیس و سایر مؤسسسات اعتباری؛ فصل بیست و هفتم در بیان آزادی مبادلات؛ فصل بیست و هشت در بیان قواعد موازنه تجارت؛ فصل بیست و نه در مورد ثروت و حمایت صنایع داخلی(روزنامه اختر،ش 4،6،5،8،10،11،13،16،19،26،24،22،28،30،32،34،35،36،39،41،42،43،46 ،49،51 سال چهاردهم سال 1305 ه ق ؛ش 3 ؛6،8 سال پانزدهم سال 1306 ه ق). یکی از نخبگان ایرانی که در انتشار علم اقتصاد در ایران بسیار کوشا بود، ذکاء الملک فروغی بود.ایشاندر روزنامه تربیتدر سلسله مقالاتی با عنوان «تحقیق در ثروت ایران »به تشریح ایده‌ها و نظرات مکتب اقتصادی کلاسیک می‌پردازد. ایشان در تمام نوشته‌های خود اندیشه حمایت از بازار آزاد را اشاعه داده است. فروغی در نوشته‌های خود به این مطلب اشاره می‌کند که خود مشغول ترجمه یک کتاب در خصوص ثروت ملل است که در مدارس تدریس شود(روزنامه تربیت،ش 359،سال هشتم صفر 1323).  فروغی به وعده خود عمل کرده و اولین کتاب آکادمیک اقتصاد را با ترجمه‌ای ازکتاب ثروت ملل پل بوگارد به انجام می‌رساند( فروغی،1:1387). ذکاء الملک در خصوص لزوم توجه به علم اقتصاد می‌نویسد :

«از مطالعه کنندگان جلالت نشان درخواست می‌کنیم در این بیانات به‌نظر تأمل بنگرند و سرسری نگذرند؛ چه من عندی نیست و پیش خود خیال نبافته‌ایم؛ بلکه از مبانی صحیحه علمی اقتباس نموده ایم و آن قواعد و اصول امروز مقبول دانشمندان علم فرنگ است؛زیرا که علم ثروت حالا دانشی است مدون،مشروح و مبین که در مدارس عالیه باید بخوانند و چه در دولت باید بدانند»(روزنامه تربیت،سال هشتم، ش 359،صفر1323 : 2).

در جای دیگر مجددا می‌نویسد:

«فن اکونومی پلتیک یا دانش ثروت می‌گوید: علم لازم است تا مردم حوائج خود را درک کنند.از آن پس راه رفع آن بتوانند علم خود را بکار اندازند و باعمل مقرون سازند؛ زیرا که از مقالات مسطوره معلوم شد و دانستیم که اگر مردم امین و متدین نباشد، هر قدر علم بحوائج خویش داشته باشند نمی توانند درصدد رفع آن برآیند و گمان ما این است که چون اهالی مملکت عالم و امین شوند، شرط سیم که امنیت باشد خود بالتبع حاصل می شود یعنی با وجود عالم وامین بودن رعیت دولت هم ناچار مقید به امنیت مملکت و عدالت خواهد شد»(روزنامه تربیت،سال هشتم،شماره  سیصدو هفتاد، 16 جمادی الاولی 2:1323)

ذکاء الملک در ادامه در مورد وسایل تولید ثروت می‌نویسد:

«وسایل تولید ثروت سه چیز است:زمین،سعی انسان،سرمایه»(روزنامه تربیت،سال هشتم،نمره  1:365)

ذکاء الملک در جای دیگر در خصوص وضعیت اقتصاد و با تأکید براهمیت  سرمایه در اقتصاد  می نویسد:

«مملکت ما از حیث سرمایه چه حال دارد و در کدام رتبه و مقام است. به‌عقیده ما به‌اندک تأمل و تعقلی هویدا و آشکار می‌شود که ایران از حیث سرمایه چندان غنی و مستغنی نیست. عمده ضعف و نقصان ثروت اهالی سرزمین  به‌واسطه اهمالی است که در کار فراهم کردن سرمایه نموده‌اند و مسلم است که سرمایه به‌خودی خود درست نمی‌شوند. انسان باید کارکند و زحمت بکشد و سرمایه را فراهم و مهیا نماید. فقط یک سرمایه خدادادی باشد؛ یعنی انسان بی‌وقت دارای آن می‌گردد و آن عقل و شعور است که باید  به‌کار بندد و سرمایه را اختراع کند یا اقلا سرمایه را اختراع کند یا اقلا سرمایه اختراع شده را برای خود تحصیل نماید و ما عمده نقص و نقصانی که داریم، از بابت سرمایه های عمومی و سرمایه‌های ثابت بادوام است یعنی ماشین‌های مختلف و ابنیه زراعتی و صناعتی که کارخانه‌های متنوع باشد»(روزنامه تربیت،نمره 365،سال هشتم :1). مطالب نوشته شده توسط ذکاء الملک به طور کلی در تبیین و معرفی اصول اقتصاد کلاسیک به جامعه آن روز ایران بود. دراقتصاد سیاسی بحث درخصوص رابطه تولید ومصرف است. در واقع، بر این اساس به اقتصاد عنوان بخشی از علوم اجتماعی پرداخته می‌شود. اقتصاد سیاسی اساسا به دنبال ایجاد اصلاحات و ریشه‌یابی مشکلات اقتصادی است. با این چشم‌انداز اقتصاددانان کلاسیک در اروپا به ارائه نظریاتی پرداختند که موجب تکامل شیوه تولید سرمایه‌داری گشت. با عنایت به آشنایی برخی نخبگان ایرانی در دوره ناصری با مفاهیم اقتصادی اصولی همچون محدود ساختن  نقش  دولت در اموراقتصادی (اصل دست نامرئی دولت )شفاف سازی وظایف دولت،تئوری ارزش کار و تعیین کار،سرمایه و زمین به عنوان مهمترین عوامل تولید، اصل تخصص یا تقسیم کار،تئوری ارزش و توزیع ثروت، اصل تقسیم درآمد و توزیع مالیاتبه  اندیشه اقتصادی جامعه ایرانی راه یافت و موجب تغییر نگرش ایرانیان به عوامل تولید  و گذر از نگاه تک بعدی به زمین به عنوان  تنها منبع تولید، گرایش به انباشت سرمایه و ایجاد بانک، یکسان سازی پول رایج و اهمیت تجارت و مبادلات در افزایش ثروت جامعه شد. با  انتشار نوشته‌های ایشان تلاش‌هایی برای ایجاد شرکت‌های خصوصی و تنظیم دخالت دولت در اقتصاد و تنظیم مالیه در دوره ناصری صورت یافت. این اقدامات  اولین نمود ظهور سرمایه‌داری در کشور است. در دوره مشروطیت این اندیشه‌ها  به صورت منسجم‌تری در مجلس و برنامه‌های دولت‌های دوره مشروطه دنبال شد و تلاش برای تصویب قوانین  در خصوص تنظیم بودجه  در کشور، ایجاد بانک و حمایت از بخش خصوصی در همین راستا صورت گرفت.

نتیجه

در دوره قاجار با شکست ایران از روس و اعزام اولین محصلین ایرانی به اروپا و به‌دنبال آن آگاهی از دانش اروپا،ایرانیان بسیاری به فکر انتقال علوم جدید به ایران افتادند. این فرایند در دوران محمدشاه همچنان با اعزام محصلین وترجمه برخی متون ادامه یافت. در دوره ناصری با تأسیس دارالفنون و دارالانطباع و دارالترجمه سرعت انتقال علوم جهش بیشتری یافت. نویسندگان این روزنامه‌ها نقش مهمی را در ترویج علوم جدید درجامعه ایرانی بر عهده داشتند.از میان علوم جدید که مورد توجه ایشان  قرار گرفت، علم اقتصاد بود. دوره ناصری را باید دوره آشنایی ابتدایی با علم اقتصاد در ایران دانست  و این مسأله را یادآور شد که آشنایی با علم اقتصاد در ایران، برگرفته از غرب و اندیشه‌های غربیان بوده است. با توجه به وضعیت نامناسب اقتصاد در ایران و ناتوانی دولت در رفع مشکلات آن، نخبگان روزنامه نگار آگاهانه به فکر جذب اندیشه‌های اقتصادی افتادند که در آن نقش دولت محدود  و در عوض بخش خصوصی به صورت  عامل جایگزین مطرح شده  باشد.این مؤلفه‌ها در مکتب اقتصادی کلاسیک موجود بود؛ به همین جهت،  نخبگان به اقتباس نطریات این مکتب پرداختند. تأثیرگذاری  اندیشه‌های اقتصادی این مکتب را در نوشته‌ها، واژه‌های به کار برده شده و فحوای کلام این نویسندگان می‌توان مشاهده کرد. در اکثر  این روزنامه‌ها  چه در داخل وچه خارج از کشور، ازجمله روزنامه قانون،فرهنگ،حبل المتین،اختر،ثریا و دیگر روزنامه‌ها به کرات به ایده‌هایی گرفته شده از این مکتب اشاره کرده‌اند.اصولی که از خلال نوشته‌های این نخبگان به جامعه ایرانی وارد شد، شامل اهمیت کار،سرمایه و ثروت به عنوان عوامل تولید و پیشرفت،محدود کردن نقش دولت به ایجاد امنیت ومسائل پیرامون آن، ایجاد بانک، راه‌آهن و شرکت خصوصیو همچنین تنظیم امور مالیه هستند.

 در دوره ناصری برای نخستین باردر تاریخ ایران روزنامه اختردر سال 1305 ه ق معرفی اندیشه های آدام اسمیت به تشریح دیدگاه‌های اقتصادی مکتب کلاسیک می‌پردازد. نویسنده این سلسله مقالات نامعلوم  است. این نوشته را در کل باید اولین ترجمه مستقیم یک نوشته مکتب اقتصادی کلاسیک به زبان فارسی دانست. در داخل ایران اما  سال‌ها بعد  ذکاءالملک فروغی در روزنامه تربیت در سال 1323 ه ق به این مکتب اشاره کرده و نظریات اقتصادی آن را تشریح می‌کند؛ بدین جهت نویسندگان روزنامه های دوره قاجار در معرفی مکتب کلاسیک و نظریات آن به جامعه ایرانی نقش مهمی را ایفا نموده‌اند.